دو کتابی که جرقه تاریخی «مقاصد الشریعه» را شعله‌ور خواهد کرد

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، گزافه نیست اگر زمستان سرد و برفی ۱۴۰۱ قم برای بررسی ایده فقه «مقاصد الشریعه» را یک فصل داغ علمی تابستانی نامید. از طرفی انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب در اواسط بهمن خبر از انتشار کتاب «رویکرد تعلیل مداری در اجتهاد» نوشته حجه الاسلام والمسلمین سیّد ابوالحسن نواب را رسانه ای و از سویی در اواخر بهمن انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام) درس گفتارهای مدرس بلندپایه سطوح عالی حوزه علمیه قم استاد محمد جواد فاضل لنکرانی را با عنوان «نگاهی به فقه المقاصد» را روانه بازار نشر کرد.

استاد محمدجواد فاضل لنکرانی بر آن است که مقاصدیون در کشف تعداد ملاکات دچار تزلزل هستند و خلط مبحث در ارائه ملاکات احکام وجود دارد. همچنین این ملاکات احکام با ملاکات دین در مواردی تعارض وجود دارد. عدم وجود دلیل معتبر از قرآن و حدیث دال بر مشروعیت مقاصد الشریعه از موانع جدی مراجعه به فقه المقاصد است.

از آن سو استاد سید ابوالحسن نواب بر آن است که در فقه امامیه عناوینی مانند علل الشرایع، حکمت احکام، ملاکات شریعت، تنقیح مناط و… وجود دارد و فقها می‌توانند با استفاده از ظرفیت بلااستفاده از این مجوزهای شرعی، راهکارهای جدید فقهی را پیش روی مکلفین قرار دهند و تاکنون از این پتانسیل مشروعِ مغفول استفاده کافی نشده است. اهمّیت مقاصد الشریعه تا جایی است که حتّی برخی از متفکران جهان اسلام در صورت تعارض مقاصد با آیات الهی و روایات، مقاصد را مقدّم دانسته اند.

یکم: این اثر، تقرایرات مهدی اعلایی برگرفته از چهارده جلسه درسی از سلسله مباحث دروس خارج استاد در سال تحصیلی جاری است. این کتاب در یک مقدمه و پنج فصل تنظیم شده که در نگاه کلی بررسی تعاریف فقه المقاصد، ادوار تاریخی آن و تطورات و نهایتا یازده اشکال وارد بر فقه المقاصد منقح شده است.

دوم. مصنّف در فصل اول، نخستین جرقه تاریخی فقه المقاصد را در کتاب «البرهان فی اصول الفقه» امام الحرمین جوینی متکلم اشعری وفقیه شافعی (متوفی ۴۸۷قمری) ردگیری می‌کند. از نظر تاریخی، دفتر فقه المقاصد جوینی با اذن حاکم بر دریافت وجوهی غیر از زکات و مالیات متعارف در دوران عسر کشورداری باز شده است. پس از آن سیر تطورات تاریخی و تعاریف چندگانه از فقه المقاصد در ادوار تاریخی بررسی و دامنه تغییرات آن در بستر تاریخ بررسی شده است. آثار مقاصد در فقه اهل سنّت و ارتباط قاعده ترابط احکام با مقاصد الشریعه و ارزیابی آن، عدم توجه ائمه (علیهم السلام) به مقاصد الشریعه در آموزش دادن مکانیزم اجتهاد و مشخص نبودن تعداد مقاصدالشریعه آخرین گفتار انتقادی این فصل را تشکیل داده است.

سوم: پنج دوره مهم عصر صحابه، ائمه اهل سنت، دوران پس از ائمه اهل سنت، عصر سرنوشت ساز شاطبی فقیه مالکی (متوفی ۷۹۰ قمری) و دوران معاصر با طرح مباحث تاریخی جمع قرآن، تشکیل جهاز الأمن، عقد استصناع و… بررسی شده است. نقطه ثقل فقه المقاصد در دوران شاطبی است که ضوابط «مقاصد الشریعه» و «مقاصد مکلفان» به خوبی از یکدیگر تفکیک و روش شناسی فقه المقاصد منقح شد. مصنف دوران معاصر فقه المقاصد را با رشید رضا پیوند و ارتباط قاعده لاضرر را با فقه المقاصد تبیین نموده است. نقد و بررسی دیدگاه‌های مقاصدی ابن عاشور و قرضاوی آخرین بخش این گفتار را سامان داده است.

چهارم: هفت اشکال اصلی از یازده اشکال این کتاب بر فقه المقاصد عبارتند از؛

۱. خروج ملاکات احکام از اختیار مکلفین و قلمرو تکلیف
۲. بسندگی ظواهر کتاب وقواعد اصولی وفقهی برای کشف حکم شرعی و احتراز شارع از بیان اهداف وغایات به عنوان قانون کلی که به مکلف تفویض شود.
۳. تشتت مقاصدیون در کشف تعداد مقاصد شریعت
۴ و ۵. عدم وجود نص معتبر از قرآن و روایات معصومین (ع) دال بر مشروعیت مقاصد شریعت
۶. پنهان ماندن علل احکام اسلامی در بسیاری از ابواب فقهی
۷. خلط مبحث در ارائه ملاکات احکام با ملاک‌های دین.

پنجم. استقرا وشیوه‌های کشف ملاکات احکام و مطالعه موردی (Case study) در بخش بعدی این کتاب تقریر شده است. علت تشریع حکم قصاص، ملاکات عدم قتل منافق شهیر مدینه «عبدالله بن اُبَیّ معروف به ابن‌سَلول» توسط رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) و بررسی علل تحریم خمر وقمار و ارتباط آن با عدوات منصوص در قرآن و … از نمونه‌هایی هستند که در این فصل از کتاب بررسی شده‌اند.

ششم: آخرین بخش این اثر به مقاصد الشریعه نزد علمای امامیه پرداخته است. تفاوت بین مذاق شریعت و مقاصد آن وتمایزات بین ضوابط کشف ملاکات احکام در شیعه و مقاصد الشریعه در اهل سنت آخرین بخش از این کتاب را تشکیل داده است.

النهایه: با توجه به ضرورت طرح این موضوع چالشی، ضرورت مطرح شدن این بحث از حالت مونولوگ به دیالوگِ جریان ساز در کرسی‌های علمی بسیار راهگشاست.