سامرا؛ مهد گفتگوی ادیان / اندیشه تثلیث در عصر امام عسکری(ع) دچار خدشه شد

حجت الاسلام و المسلمین احمد فلاح‌زاده که بیش از هفت سال در سیره و تاریخ امام حسن عسکری(ع) به پژوهش پرداخته است، به مناسبت میلاد آن امام در گفتگو با خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، پیرامون شرایط و جایگاه ادیان مختلف در سامرا و سیره حضرت در مواجهه با آنها اظهار کرد: در منابع تاریخی نقل شده که مواجهه حضرت با مسیحیان محترمانه بوده است. مسیحیان گاهی به منزل امام مراجعه می‌کردند. کارهایی مثل حجامت را برای امام انجام می‌دادند. امام احترامشان را نگه می داشت. گاهی هم مسیحیان کراماتی از امام می‌دیدند و به امام گرایش پیدا می کردند؛ ولی می دانستند که گرایش علنی به امام برایشان هزینه خواهد داشت؛ لذا گرایش قلبی پیدا می‌کردند و اینطور نبود که اعلام رسمی کنند که شیعه شده‌اند و اگر گاهی مواردی بوده است فقط خودشان می دانستند مثلاً می‌دانستند که پزشکی که به امام سر زد به ما گرویده است ولی اعلام رسمی نمی کردند چون امکان داشت جانش به خطر بیافتد.

وی با تأکید بر اینکه امام حسن عسکری(ع) با سایر ادیان گفتگو می‌کردند، افزود: مثلا امام به شاگردش می آموزد که چگونه با زرتشتیان مباحثه و گفتگو کند. چگونه بحث را پیش ببرد که زرتشتی در بحث موفق نشود. در مورد سایر ادیانی هم که در سامرا بوده اند بنای امام بر تبلیغ بوده است.

این پژوهشگر تاریخ شیعه تصریح کرد: در گفتگوی با ادیان قانع کردن آنان بر حقانیت اسلام خیلی برای امام حسن عسکری(ع) مهم بود. لذا متکلمان مسلمان از همان آغاز دقت داشتند که چگونه بحث کنند که از یگانه بودن خداوند به پیامبر و به پذیرش پیامبر خدا برسد.

وی افزود: از جمله اقداماتی که به دلیل گسترش بحث های توحیدی اتفاق می افتد خدشه در نظریه تثلیث است که از بنیان های فکری مسیحیت بود. مسیحیان مجبور می‌شوند از دینشان تعبیر دیگری کرده و آن را آرام آرام به سمت یگانه پرستی بیاورند. زرتشتیان نیز به مرور دوگانه پرستی را رها و به سراغ یگانه پرستی رفتند.

سامرا، شهر گفتگوی ادیانی

این پژوهشگر تاریخ شیعه در بخش دیگری از سخنانش به تبیین چگونگی زندگی قومیت‌ و پیروان ادیان مختلفی در شهر سامرا پرداخت و عنوان کرد: به طور کلی موقعیت شهر سامرا از قدیم به گونه ای بود که مورد توجه شاهزادگان ایرانی بود و لذا توجه شاهزادگان به آن سبب شد دولت عباسیان متمایل به کوچ به این منطقه شود و سرانجام هم به این منطقه رفته و در آنجا ماندگار شد. از این طریق می توان دریافت که موقعیت آب و هوایی سامرا طوری بود که از دیرباز مورد توجه بود و این طور نبود که یک زمین خالی باشد و آنجا را آباد کنند.

وی افزود: متکلمان یهودی و متکلمان مسیحی همه در این دوره حضور داشتند، مسیحیان اغلب از طریق امور پزشکی در دربار حضور داشتند از همین طریق گاهی با ائمه اطهار(ع) در ارتباط بودند به خاطر این موضوع مورد اقبال عمومی بودند.

حجت الاسلام فلاح‌زاده افزود: مسیحیان در منطقه‌ای نزدیک به شمال عراق و نزدیک به منطقه ترکیه و روم قدیم بودند اقوام عمدتا کردهای مسیحی هستند البته بعدها به تدریج محل سکونت اقوام عربی می‌شود. اینها مسیحی‌هایی بودند که تحت تاثیر کلیسای مسیحی که در منطقه قسطنطنیه بود قرار داشتند و یکسری از ایشان تحت تاثیر کلیسای شام بودند. کلیساها بر این منطقه تاثیر گذار بودند و مبلغ هم داشتند و تاثیر گذار بودند.

وی با اشاره به زندگی یهودیان به عنوان قومی دیگر در سامرا اظهار کرد: یهودیان قوم تاجر مسلکی هستند و اصولاً در جاهایی سکونت می کنند که امکان تجارت مناسب فراهم و از طرفی دیگر امنیت شان تامین بشود.

حجت الاسلام فلاح‌زاده ادامه داد: یهودیان در شناخت فصل‌ها و امور کشاورزی زبده بودند؛ کتابهایی قدیمی مربوط به انبیا داشتند که کتاب‌های پیشگویی بود در این کتاب‌ها مشخص می شد که امسال بارندگی چگونه و به چه میزان است، هوا گرم یا سرد است، البته دولتمردان به مردم نمی‌گفتند که این مسائل را از کجا می دانند و مدعی بودند علومی دارند که بر اساس آن متوجه این مسائل می‌شوند.

این پژوهشگر دینی تصریح کرد: منبع این اطلاعات مثلاً کتاب پیشگویی حضرت دانیال(ع) بود که با خط خودشان نوشته بودند و کسی غیر از خودشان نمی‌توانست آن را بخواند. در این کتاب‌ها آمده بود که مثلاً روز اول سال اگر سه شنبه بود هوا چطور می‌شود. یهودیان وانمود می کردند که صاحب یک دانش خاصی هستند مردم هم به ایشان رجوع می کردند و نتیجه می‌گرفتند.

وی افزود: بخشی از یهودیان اعتقادشان این بود که خداوند آنها را عذاب نمی کند یا کم عذاب می کند دست به کارهایی می زدند که بقیه نمی کردند و این باوری بود که از تورات به دست آورده بودند بنابراین دست به کارهای خطرناک می‌زدند؛ مثلاً درباریان پول خوبی برای اخته کردن غلامان به آنها می‌دادند. هیچ‌کسی حاضر نبود که این کار را انجام دهد؛ چون یک جنایت بود؛ ولی یهودیان پول می‌گرفتند و انجام می‌دادند.

حجت الاسلام فلاح‌زاده گفت: زرتشتیان کرد تبار بودند و کردی صحبت می‌کردند. مردم از امام حسن عسکری(ع) می‌پرسند، اینجا چوپانی داریم که زرتشتی و کرد است. گاهی که لازم است گوسفندان ما را سر می‌برد. آیا گوسفندان ما حرام می شود؟ امام می‌فرماید که اگر زرتشتی باشد بله حرام می‌شود.

آیین‌های هندی

این پژوهشگر تاریخ شیعه ادامه داد: بر اساس مستندات تاریخی تفکر آیینی هند هم وارد منطقه سامرا می شود که یا این رویداد بر اثر تجارتی است که تاجران انجام می‌دادند یا در اثر کاروان های تجاری بود که به هند می‌رفتند و چند ماه در آنجا می‌ماندند. یکی از مباحث اعتقادی هندی که واکنش مسلمانان را برانگیخت این بود که اصولاً جامعه هندی بین خدا و انسان چیزی به عنوان رسول را قبول نداشت و خیلی در این دوره در موردش بحث می‌شد. آنها می‌گفتند رسول لازم نیست و مسلمانان می گفتند لازم است. این یکی از مواردی است که از فرهنگ هند وارد این منطقه می‌شود که بعدها هم در کلام مسلمانان جا پیدا می‌کند.

حجت الاسلام فلاح‌زاده خاطرنشان کرد: این منطقه جزء قلمرو دولت سابق ساسانی بود، ثنوی گرایی و ثنویت مزدکی نیز در آن رواج داشت اینطور هم نبود که این نوع آیینها خیلی راحت شکست بخورند. آنقدر اینها در باورهایشان پیچیده رفتار می کردندکه متکلمان شیعی شکست می خوردند و چون حریف اینها نمی شدند سراغ امام حسن عسکری (ع) می آمدند. مثلاً می گفتند یک ثنوی پرست چنین سوالی را مطرح کرده و ما دچار شبهه شده‌ایم که آیا یک خدا درست است یا دو خدا.

وی در بخش دیگر سخنان خود به شکل گیری نهضت ترجمه اشاره و تبیین کرد: شکل گرفتن نهضت ترجمه در واقع یک نوع مبارزه فرهنگی ایرانی ها علیه امویان بود و چون امویان مدعی اسلام بودند، یک نوع مبارزه با اسلام نیز از دل آن خارج می‌شد. معرفت دینی مثل موج می ماند؛ تولید می شود، از ایران حرکت می کند، وارد هند و چین می شود، موج برگشتش هم می آید. این موج رفت و برگشت معارف دینی، سال‌های سال پیش از اسلام بود و سبب شده بود تفکرات مختلف رواج پیدا کند. گاهی یک فکری در ایران شکل گرفته بود، همان فکر به اروپا رفته و در آنجا به شکل دیگری در می‌آمد. مثلاً خود مهر پرستی که آیینی در ایران بود به اروپا رفته بود و در آنجا شکل دیگری پیدا کرده بود.

وی افزود: البته صائبی‌ها هم در سامرا بودند که حضورشان کم رنگ است و خیلی نمی شود به حضورشان اشاره کرد.

این پژوهشگر تاریخ شیعه متذکر شد: با وجود این تنوع ادیانی در منطقه سامرا و وجود متکلمان از ادیان مختلف، ما شاهد هیچ درگیری نیستیم. حتی به یکدیگر احترام می‌گذاشتند نهایتا ممکن بود یکی علیه دیگری کتاب یا ردیه‌ای بنویسد اما در هیچ شرایطی به ترور یکدیگر نمی پرداختند، به یکدیگر حمله نمی‌کردند، شاگردان یکدیگر را مورد ضرب و شتم قرار نمی‌دادند، فضا، فضای گفتمان دینی بود و همه باید در قالب گفتگو بحث را پیش می‌بردند.

شرایط شیعیان در سامرا

حجت الاسلام فلاح‌زاده درباره شرایط امامیه در سامرا گفت: امام حسن عسکری (ع) در بدترین شرایط در سامرا حضور داشتند و در تنگنای سیاسی بودند البته این واقعیت ماجرا این نیست. واقعیت بسته به شرایط حضرات نیز متفاوت بود. یک وقت شرایط خیلی خوب و راحت بود و کسی با آنها کاری نداشت و حکومت مزاحمتی ایجاد نمی‌کرد و یک وقت با یک اتفاق حکومت به آنها و به جامعه امامیه مظنون می‌شود و برای آنها مشکل ایجاد می‌کرد.

عنوان کرد: در سال ۲۵۱ که معتز با مستعین درگیر می‌شود، دستگاه خلافت کاری به شیعیان ندارد. وارد دوره مهتدی که می شویم در فاصله سال‌های ۲۵۲ به بعد شورش هایی از سوی علویان در مناطق مرکزی ایران از جمله قم و اطراف قم و در همدان و قزوین و ری و اطراف تهران و مازندران پیش می‌آید از این رو رابطه خلیفه در بغداد با شرق جهان اسلام قطع می‌شود.

خاطرنشان کرد: وقتی این اتفاق‌ها می‌افتد از نظر خلیفه در بغداد و از نظر عباسیان، علویان همه یک جورند؛ یعنی همه خاندان علی علیه السلام هستند و همه با حکومت مخالفند. لذا بیت امام هادی علیه السلام را کانون مخفی این جنگ می‌دانند. هر چقدر هم که خانه امام علیه السلام را می گردند چیزی پیدا نمی کنند ولی باز قبول نمی کنند که این حوادث به امام ربطی ندارد. از طرفی شیعیان نیز از اینکه امام می گفت وارد این مباحث نشوید برداشت تقیه می‌کردند. وارد جنگ‌ها می شدند و علیه خلیفه می‌جنگیدند. بعد که گرفتار می شدند خلیفه متوجه می شد که اینها شیعه هستند و همین امر سبب فشار بر شیعیان می‌شد. یا در زمانی که پیشگویان خبر از تولد حضرت مهدی علیه السلام دادند، بر کشتن آن حضرت(ع) مصمم شد.