پرفسور محمد رضا پورجعفر: تکنولوژی در خدمت ابعاد معنوی محلات باشد نه سلایق مدیریتی

به گزارش اختصاصی ردنا (ادیان نیوز)، محمد رضا پورجعفر، استاد دانشگاه تربیت مدرس تهران، طراح و معمار هنری-شهری، در پیش نشست علمی همایش ملی الهیات شهر که با موضوعِ «محله، پدیده پایدار اجتماعی با مرکزیت مسجد» به صورت مجازی برگزار شد، اظهار کرد: محله و وضعیت اتفاقات و رخدادهای درون محلات تاحدود زیادی محصول نوع طراحی و بازنمایی مبلمان شهری است؛ طراحی شهری و پیرو آن نوع معماری محله ها در دوران گذشته نیز محصول سنت و مدل برنامه ریزی شهری ایرانی-اسلامی است.

وی تصریح کرد: در نوع طراحی شهری همانگونه که مرحوم دکتر حبیبی نیز معتقد بودند، دارای سنت آمیخته ای از نظریات، آموزه ها، مدل و طرح واره های موجود در بافت تاریخی و… هستیم.

استاد دانشگاه تربیت مدرس تهران  با تأکید بر عنوان ایرانی-اسلامی، بیان کرد: ما ایرانیان یکتاپرست و دارای فرهنگی با پشتوانه تمدنیِ بسیار غنی افزون بر مقوله شهرنشینی هستیم، بنابراین اگر به تاریخ رجوع کنیم؛ در می یابیم که در سایر بخش ها مفهوم قبیله و زندگی طایفه ای مرسوم بود، یکجانشینی همانند «تمدن شهرنشینِ» ما ایرانیان مشهود نیست.

رئیس دانشکده هنر و معماری اسلامی تربیت مدرس در ادامه با اشاره به ورود اسلام به ایران و آورده­ و خدمات متقابلی که صورت گرفت، تصریح کرد: ما ایرانیان بعد از ورود اسلام، مفهوم شهر و مختصات یکجانشینی را دارا بودیم، اما توانستیم در این زمینه از آئین و اندیشه اسلامی(معماری و دیزاین و طراحی شهری) بهره مند شویم. به طوری که اسلام نیز با ماهیت دینی دارای آئین الهی و مبانی و اندیشه الهیاتی توانست بر مفاهیم شهری تاحدودی از روح خود بدمد. در واقع سنن و فرهنگ اسلامی در معماری خود متجلی شد. اینگونه بود که طراحی شهری ایرانی- اسلامی و مفاهیم آن فرمول بندی و پدیدار شده است.

طراحی و مختصات محلات شهری در گذشته و حال

پورجعفر در ادامه به دو مدل شرایط و ویژگی هایی که در گذشته و حال وجود داشت اشاره کرد و گفت: هم اکنون شرایط گذشته در محله و ناحیه های شهری دچار تغییر و تحولات فراوانی شده است. در این خصوص بایستی به برخی سوالات پرداخت؛ اینکه در گذشته محله چه مختصاتی داشت و بر چه اساسی شکل گرفته بود؟ اوضاع همسایگی و نسبت ساکنین با مقولاتی نظیر: هم زبانی، همدلی و اعتماد و صمیمیت چگونه صورت بندی شده است؟ دسترسی به خدمات شهری در گذشته چگونه با چه میزانی صورت می گرفت و هم اکنون از چه ویژگی هایی برخوردار است و آینده محله چگونه باید باشد؟

وی افزود: البته باید متذکر شوم، سوالات محصول چهار دهه تلاش در زمینه پژوهش و تحقیقات و تجارب زیسته بنده در حوزه طراحی مدل شهری ایجاد شده است. نظریه محله، پدیده پایدار اجتماعی با محوریت و مرکزیت مسجد(مدل طراحی شهری ایرانی-اسلامی) محصول تمامی تحقیقات بنده در این سالها ایجاد شده است.

خادم­یار دانشگاه بین المللی دانشگاه امام رضا(ع) گفت: محله در گذشته وضعیت خاصی داشت. با رجوع به تجارب گذشتگان می توان به مولفه هایی نظیر: گرمی و صمیمیت در روابط و تعاملات اجتماعی محلی، پویایی و همبستگی بالای در میان ساکنین محلات و… دست یافت و اکنون تاحدود زیادی این مناسبات تغییر یافته است. بطوری که در گذشته همسایگان و اهل محله همواره تجربه و خاطرات مختلفی از حضور در غم و شادی یکدیگر و آگاهی و همدلی همسایگان نسبت به اوضاع و احوال همدیگر و بازی های کودکانه و حضور با شور و شعف بچه های محله و دورهمی های اینچنینی شاهد و برقرار بوده است.

محله به مثابه یک واحد اجتماعی نه صرفا واحدی فیزیکی

وی اضافه کرد: همانطور که نظریه پردازان حوزه طراحی و امنیت شهری بیان کرده اند، بنده نیز متذکر می شوم که؛ محله، یک واحد اجتماعی محسوب می شود. نه یک واحد صرفاً فیزیکی! همانطور که در گذشته حدود و مختصات محله را ارگان و سازمانها تعیین نمی­کردند بلکه فضاها در محله بازتولید ساکنین و افراد محلی شکل می گرفت. در بحث نظافت و همیاری در بخش و امور مختلف محله شکلی از اتحاد و همبستگی در میان ساکنین وجود داشت. همسایگان از محصولات و میوه درختان خانه خود همدیگر را بدون منت برخوردار می کردند. این فرهنگ ها در بافت های ارگانیک محلی وجود داشت.

پورجعفر اظهار کرد: در گذشته طراحی شهری در محلات و کوچه ها به گونه ای شکل گرفته بود که در طراحی شهری به آن «توجه در ابعاد روحی و امنیتی» اطلاق می شود. بدین ترتیب، در طراحی کوچه اینگونه مباحث لحاظ شده است.

مسجد و نشانه شناختی حضور آن در محلات

استاد دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: در گذشته مسجد و حضور آن در محله باعث ارتقاء ارزش و حتی قیمت منازل و خانه های اطراف آن محسوب می شد. اما اکنون این وضعیت تغییر یافته است و در حال حاضر که به اصطلاح خیلی ها مدرن شده است. بسیاری از رفتارها و منش های قدیمی دستخوش تحول شده و از آب و تاب افتاده است. حدود محله را تاحدود زیادی شهرداری تعیین می کند. از محلات قدیمی بیشتر اسمش به عاریه باقی مانده است. تعاملات اجتماعی رنگ باخته است.

وی افزود: در شرایط کنونی و برخلاف مفهوم مبلمان شهری در قدیم؛ موقعیت حضور مدرسه و بعضاً حتی مسجدها در محله از امتیاز منفی برخوردار هستند و در قیمت و ارزش خانه های مسکونی که در مجاورت مسجد قرار گرفته اند تاحدودزیادی به دلایل مختلفی کاهش یافته است. منحنی ارزش زمین در نزدیکی مدرسه و مسجد در اکثر مناطق و محلات در دوران کنونی تاحدود زیادی نزولی بوده است.

تعریف مدل های شهری با رویکردهای سلیقه ای برخی مدیران

طراح و معمار خانه فرهنگ اسلامی در دهلی نو( هندوستان) در این باره متذکر شد: بایستی در حال حاضر تدوین و تبیین یک مبانی پیشنهادی (راهبردی) برای محله و منطقه مسکونی ناظر بر شرایطی که حامل پیغام و نمادهایی در زمینه معنویت و محبت باشد. تفاوت و فرق اساسی بین محله و واحد مسکونی را مولفه های کیفی به وجود می آورند. تفاوت بین طراحی و روح فیزیکی و روح اجتماعی بر اساس خرده فرهنگ ها، آداب و رسوم محلی با استفاده از شالوده فرهنگی گذشتگان باید مورد توجه قرار بگیرد.

پورجعفر گفت: الگو و پیشنهادی که می توان در طراحی محله های آینده در نظر گرفته شوند، بهتر است نظام محله در آینده از اندازه متناسب بین دورترین نقطه همسایگی در محله تا مرکز و کانون محله جهت استفاده، دسترسی و برخورداری مطلوب از امکانات شهری ایجاد گردد. انواع کاربری ها، نیایش گاه، شورای محلی، فروشگاه و تالارهای همایشی و سرای محله در مدل و مناسبات جغرافیای محلات در نظر گرفته شود.

وی با بیان اینکه محله باید بر اساس طراحی پاسخگوی نیازها، آداب و رسوم و باورهای محلی فرمول بندی شود، ادامه داد: محله در آینده باید تکنولوژی را به عنوان ابعاد شرعی و معنوی برای خود در نظر بگیرد و اینطور نباشد که ارگان ها حق الناس و حقوق ساکنین محلی را زیر پا بگذارند. بعضا دیده شده است شهرداری با فروش تراکم حق مردم و همسایگان را از برخی نعمات طبیعی(نظیر: آفتاب و نور خورشید و دیگر بهره مندی های خدادای) محروم ساخته اند و همسایگان را از این نعمت محروم کرده اند. مجوزهایی که بر اساس خلاف شکل می گیرد و ظلمی که بعضاً به ساکنین محله وارد می شود و هیچ­گونه از مبانی معرفتی اسلامی نشات نمی گیرند.

استاد دانشگاه متذکر شد: مدل های شهری چه بسا با رویکردهای سلیقه ای برخی مدیران شکل گرفته است و گاها فرسنگ ها با مدل و طراحی ایرانی و اسلامی فاصله دارند و حتی گاهی اوقات با رویکردهای غربی(مدل و طراحی شهری که در خدمت انسان و معرفتی که به دنبال آسایش و تامین امنیت ساکنین هستند) نیز زاویه دارند و مخالف آن ها ایجاد می شوند. لذا مبانی شهری در آینده بایستی مهوم آسایش ساکنین(بهره مندی از مناظر طبیعی، نور آفتاب و..) را در طراحی درنظر بگیرد.

احادیث اسلامی در راستای مدل زندگی شهری

استاد دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: در اسلام احادیث و روایات متنوعی در خصوص همسایه داری در نگاه پیامبر اکرم (ص)، امام علی (ع)، امام سجاد(ع) و امام صادق علیهم السلام وجود دارند که بیانگر میزان اهمیت و توجه و تاکید فراوان اسلام بر زندگی در اجتماعات می باشد. در باب همسایگی روایت پیامبر اکرم (ص) می باشد که فرمودند: اهل خانه بایستی تا ۴۰ خانه از اطرافیان و همسایگان خویش را مورد توجه قرار دهد و باید از حال و هوای یکدیگر باخبر باشند. وجود نازنین حضرت امیر (ع) فرمودند که همسایه بایستی خوابش نبرد زمانی که همسایه وی مشکل و گرفتاری داشته باشد(نقل به مضمون شده است).

پورجعفر افزود: در نظام شهرنشینی بایستی بدین نکته توجه کرد که همسایه ما کیست؟ و قرار هم هست با چه همسایه ای می خواهیم زندگی کنیم. گویی بی خبری و کار نداشتن با وضعیت همسایگان نوعی تیب اجتماعی مدرن و ویژگی و امتیاز مثبت محسوب شده است. در تقابل با این وضعیت سرد و بی روح حاکم بر بافت اجتماعی محلات امکان بروز روح دینی و معنوی را بسیار کم رنگ کرده است و تا حدودی از بین برده است.