نباید گذاشت علم کلام با مباحث عملی بیگانه شود/ تولید کتب با رویکرد الهیاتی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نهمین پیش نشست کنفرانس الهیّات عملی با عنوان «از الهیات عملی تا کلام کاربردی» با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سبحانی(مدیر انجمن کلام اسلامی‌حوزه و عضو هیئت علمی‌پژوهشکده فلسفه و کلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) از سوی انجمن کلام اسلامی‌حوزه با همکاری دبیرخانه علمی‌کنفرانس الهیّات عملی، برگزار شد. پرداختن به علم کلام و ارتباط بخشی آن با مباحث عملی از موضوعات اصلی نشست حاضر محسوب می شود.

حجت الاسلام و المسلمین سبحانی در بخش اوّل سخنرانی خود به بررسی مفهوم  الهیات عملی در مسیحیّت پرداخته و بستر تاریخی شکل گیری این مفهوم را مورد بررسی قرار داد و افزود: در طول تاریخ مسیحیّت و به طور خاص در قرون وسطی، ساحت دین و دنیا دو ساحت کاملاً مجزای از یکدیگر تلقّی می‌شده است و از این رو دین تنها به ساحت معنوی و متعالی انسان نظر داشته و اداره امور دنیوی انسان را به خود او واگذار کرده بود.

الهیات عصر نوزایی

او ادامه داد:به دنبال عصر نوزایی و در ادامه آن دوره روشنگری در غرب، انسان مدرن از پذیرش هرگونه مرجعیّت فراانسانی و دینی سرباز زد. در چنین فضایی، کلیسا از اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی در صدد بازسازی دستگاه روحانیّت و الهیات خود برآمد تا بتواند نسخه ای از مسیحیّت ارائه دهد که به جنبه‌های عینی و زمینی بشر در عرصه اجتماعی توجه بیشتری داشته باشد.

در همین دوران، شلایر ماخر با کنار نهادن تقسیم بندی سنّتی از الهیّات به الهیّات عقلانی و وحیانی، تقسیم بندی سه گانه الهیّات فلسفی، تاریخی و عملی را ارائه داد، و همه امور ناظر به عمل، در همین دسته اخیر جای گرفت. امروزه تقسیم بندی چهارگانه از الهیّات رواج بیشتری دارد که در این دسته بندی نیز الهیّات عملی در کنار الهیّات وحیانی (متن مقدّس)، تاریخی و دگماتیک گنجانده شده است، و هدف از آن عینی سازی و وارد ساختن سه حوزه دیگر الهیّات در زندگی بشر است و از حدود ۱۹۷۰ میلادی به طور رسمی‌رشته الهیات عملی نیز در حوزه الهیّات تاسیس شده است.

او سپس الهیّات عملی را بر اساس اندیشه ریچارد اُسمر و در قالب وظایف چهارگانه آن تعریف کرد و توضیح داد: وظیفه اوّل توصیف و شناخت پدیده‌های زندگی عینی بشر است، وظیفه دوم تفسیر این رویدادهاست، وظیفه سوم وظیفه هنجاری است و به این امر می‌پردازد که این رویدادها باید چگونه باشد، و نهایتاً بر اساس وظیفه چهارم، باید شیوه‌ها و طرق رسیدن به وضعیت مطلوب تعیین شد.

حجت الاسلام و المسلمین سبحانی در ادامه سخنانش به بررسی مفهوم جدید الهیّات کاربردی و نسبت آن با الهیات عملی پرداخت و گفت: الهیات کاربردی را که بیش از دو دهه از عمر آن نمی‌گذرد، می‌توان شاخه‌ای از الهیات عملی و امتدادی از الهیات شبانی و تبشیری دانست. به عبارت دیگر، الهیات عملی دامنه بسیار وسیعی از همه حوزه‌های مربوط به عمل انسانی (از جمله نحوه اداره کلیسا، مباحث خطابه ورزی) و همچنین تامّلات نظری درباره مبانی عمل انسانی را نیز شامل می‌شود، اما الهیات کاربردی صرفاً به امور جزئی و عینی در زندگی بشر و دغدغه‌های روزمره و اجتماعی او نظر دارد.

الهیات و علم کلام در سنّت اسلامی‌

او بخش دوم سخنرانی خود را به بررسی الهیات و کلام عملی/کاربردی در سنّت اسلامی‌ اختصاص داد و افزود: دو تفاوت اساسی میان الهیّات مسیحی و الهیّات اسلامی‌ وجود دارد: اوّل آنکه اسلام بر خلاف مسیحیّت از ابتدا و ذاتاً آمیخته و عجین با زندگی روزمره و عینی بشر بوده است و از همین رو بسیاری از دغدغه‌های کلامی‌نخستین ناظر به واقعیات زندگی مسلمانان بوده (مانند مسئله امامت، مرزبندی اجتماعی ایمان و کفر، قَدَر). دوم آنکه کم رنگ بودن مباحث عملی و اخلاقی در سنّت کلام اسلامی‌از آن روست که الهیّات اسلامی‌تنها منحصر در کلام نبوده، بلکه دو علم مهم دیگر یعنی فقه و اخلاق نیز همواره در کنار کلام وجود داشته است.

حجت الاسلام و المسلمین سبحانی تاکید کرد: نباید گذاشت علم کلام کاملاً با مباحث عملی (فقهی/اخلاقی) بیگانه شود، بلکه حدّاقل لازم است مبانی نظریّات فقهی و اخلاقی نیز ضمن مباحث کلامی‌مطرح شود که از آن با عنوان کلام عملی یاد می‌شود.

به گفته او، به مانند سنّت مسیحی باید از کلام کاربردی نیز سخن گفت. به عبارتی، در کلام عملی ضوابط، اصولِ کلّی و کبریات عمل انسانی مشخّص می‌شود و در نتیجه هنوز بسیاری از مباحث جنبه نظری دارد، ولی در کلام کاربردی مصادیق عینی و جزئی افعال در بستر زندگی روزمره و اجتماعی بشر (مبتنی بر آن کلّیات) مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حجت الاسلام و المسلمین سبحانی کلام خود را چنین جمع بندی کرد که کلام کاربردی دو وظیف خاص را بر عهده دارد: یکی تفسیر الهیّاتی از زندگی عینی بشر و دیگری مشخّص کردن شیوه تغییر زندگی برای رسیدن به زندگی مطلوب دینی. پس از پایان سخنان حجت الاسلام و المسلمین سبحانی، نوبت به بخش پرسش و پاسخ رسید.

او در این بخش با بیان اینکه به غیر از فارابی، اندیشمندان دیگری نیز در سنّت اسلامی‌(تا قرن چهارم) به کلام افعال (که اوّلین بار توسط فارابی مطرح شد) توجه داشته‌اند و اساساً مسائل زندگی عینی بشر، از دیرباز مطمح نظر متکلّمان مسلمان بوده است گفت: وظیفه اصلی کلام عملی تبیین جنبه‌های عملی دین است و همچنین لوازم و استنتاج‌هایی را که ناظر به حوزه عمل از مباحث اعتقادی به دست می‌آید را نیز مشخص می‌کند، ولی در کلام کاربردی، الهیدان به طور مستقیم به صحنه اجتماع وارد شده و تلاش می‌کند پدیده‌های اجتماعی را به نحو الهیّاتی تفسیر و هنجارشناسی کند و نهایتاً به راهکارهایی عملیاتی برای بهبود وضع موجود برسد.

این محقق دینی با اشاره به اینکه هرچند الهیات عملی و کاربردی هر دو ناظر به عمل هستند، ولی عنصر زمان و مکان در الهیات کاربردی بسیار پر رنگ تر است گفت: الهیدان کاربردی نقطه آغاز کار خود را بررسی واقع اجتماعی قرار می‌دهد و از این رو اوّلا از منظر علوم اجتماعی مختلف رویداد‌ها را مطالعه می‌کند و سپس بر اساس مبانی الهیاتی به تفسیر این رویداده‌ها پرداخته و نهایتاً تفسیر جدید خود را در ساحت عینی مجسّم می‌سازد. البته این ارتباط وثیق الهیدان کاربردی با علوم اجتماعی، مشروط بدان است که این علوم از هرگونه منظر الهیاتی تهی نشده باشند (که متاسفانه امروزه علوم اجتماعی رایج بدین وضع دچار گشته و کاملاً سکولار شده اند).

حجت الاسلام و المسلمین سبحانی یادآور شد: در راستای توجه به کلام عملی/کاربردی، تغییرات رسمی‌ و غیر رسمی‌ در حوزه علمیه آغاز شده است. در سطح رسمی، اضافه کردن رشته تبلیغ و همچنین گرایش کلام کاربردی در سطح چهار حوزوی را می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد. به علاوه در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی‌ نیز کلان پروژه جدید آن در حوزه کلام کاربردی (در دو زمینه ایمان و اجتماع) در دست تعریف است.

او با بیان اینکه با اختصاص موسسات و ناشران خاصی به حیطه الهیات کاربردی، می‌توان کتب و مقالات گوناگونی را در حوزه دغدغه‌ها و معضلات اجتماعی با رویکرد الهیاتی منتشر کرد و ادبیات قابل توجهی را در این حوزه تولید کرد افزود: هرچند کلام کاربردی متّکی بر اصول و مبانی ثابتی است که از الهیات نظری و الهیات عملی به دست می‌آید، ولی در فهم مسئله و راهکارهای پیشنهادی کاملاً متاثّر از عناصر محیطی و فرهنگی است. وظیفه اصلی دانشگاه در حوزه الهیّات باید پرداختن به الهیات عملی و کاربردی باشد، زیرا این نهاد محل تلاقی علوم انسانی، علوم تجربی و الهیات محسوب می‌شود.