نقش‌های ماسونی در پایتخت تشیع چه می‌کند؟!
به گزارش ادیان نیوز، گذر از کوچه پس کوچه‌های قدیمی شهر ما را یاد خاطرات خوش گذشته می‌اندازد؛ عطر خوش خاک و آجر، نقش و نگار ساده اما دل‌نشین و روح‌بخش خانه‌های قدیمی و طرح نام خدا بر سردر خانه‌ها، یادآور دوستی‌ها و رفاقت‌های دورانی است که امروز قطره‌ای از آن‌ها در بین ما باقی مانده است؛ وقتی که از این کوچه‌ها با مرور خاطرات گذشته گذر می‌کنیم ساختمان‌های بلندمرتبه‌ای با نمای سفید خشک سنگی یا کامپوزیت که هیچ ربطی با خانه‌های اطرافش ندارد و وصله‌ای ناجور در بین این خانه‌هاست توجه را به خود جلب می‌کند، نزدیک‌تر که می‌شویم هرچه که فکر می‌کنیم نقش‌ها و طرح‌های این نما برایمان آشنا نیست، یکسری مثلث و سرستون، نقش‌های برجسته ناآشنا و گره‌های غریبه با فرهنگمان که بیشتر یادآور ساختمان‌هایی است که در فیلم‌ها دیده‌ایم.لحظه‌ای که به این ساختمان نگاه کنیم چشمانمان خسته می‌شود، آفتاب شدید شهر به راحتی در سطح این ساختمان منعکس می‌شود و چشمان را آزار می‌دهد، یاد ساختمان‌های آجری خودمان بخیر، راستی ساختمان‌های آجری قدیم با آن‌همه فلسفه و تجربه در پس طراحی و ادعای معماری متمدن قدیم چطور به این شکل و شمایل جدید رسیده است؟ یادمان نمی‌رود هنوز حسرت خنکای زیرزمین‌های خانه‌های قدیمی و لطافت و دوستی‌های حیات‌های مرکزی آن‌ها و بوی عطر آجر و خاک؛ یعنی با این‌همه توسعه تکنولوژی خوبی‌ها و بدی‌ها هنوز برای ما که مدعی فرهنگ و تمدن باستانی هستیم مشخص نیست که سراغ سبک‌های غربی رفته‌ایم؟! …
خوب که در کوچه پس کوچه‌های شهر بگردیم این روزها محله‌ها پر است از شکل‌ها و نقش‌های مختلف در نمای ساختمان‌ها، تنوع و بعضاً اختلاف فاحش نمای ساختمان‌ها معلوم نیست از چه ضابطه و سازوکاری پیروی می‌کند و بیشتر به امری سلیقه‌ای و عرفی تبدیل شده است؛ بیش از همه نماهای خشک و بی‌روح سنگی سفید یا کامپوزیتی نگاه مردم را به خود جلب می‌کند، شکل و شمایلی که امروز در شهری با این‌همه سابقه و قدمت فرهنگی و تمدنی به نمای رومی معروف است. راستی روم را می‌شناسید!، پایتخت فرهنگ و تمدن غرب، اینجا هم قم پایتخت فرهنگ و تمدن اسلامی است…
جدا از رویکرد هویتی و فرهنگی به روش‌های مختلف ساخت و ساز، نگاه کارشناسانه در بخش سبک ساخت و اقلیم به معماری امروز و شکل‌گیری شمایل خاص در پیکر و نمای ساختمان‌ها می‌تواند اهمیت این مطلب را که باید فکر جدی برای حال و هوای شهرها کرد بهتر نشان دهد. می‌توان ریشه رویکرد امروز معماری کشور را در اصول و آموزش‌های آکادمیک معماری و یا نحوه استفاده از متخصصان این بخش در کشور جستجو کرد.
فارغ از مسائل هویتی و فرهنگی، قم استانی است که عمده طول سال از نور شدید و مستقیم آفتاب بهره‌مند بوده و در مجاورت کویر مرکزی ایران، بیش از ۷۵ درصد وسعت آن را دشت تشکیل داده و دارای آب و هوای گرم و خشک کویری است. یکى از خصوصیات بارز مناطق بیابانى سرماى شدید زمستان و گرماى بالاى تابستان بوده، به طورى که طبق آمار ارائه‌شده متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال ۵.۱۶- و متوسط حداکثر گرم‌ترین ماه سال ۴۲.۵ درجه و حداکثر مطلق درجه حرارت هوا ۴۹ درجه در ماه‌های تیر و مرداد است. توجه تخصصی‌تر به این مسئله در حوزه ساخت و ساز، ضرورت استفاده از مصالح خاص و مطابق با شرایط جوی این شهر را بیش از پیش نمایان می‌سازد، مسئله‌ای که باید سازوکار مناسبی برای آن طراحی شود تا در آینده شاهد مشکلاتی اثرگذار در ساختمان‌ها نباشیم، مسئله‌ای که امروز گذری مقطعی و کوتاه در شهر خلاف آن را اثبات می‌کند، مسئله‌ای که عمدتاً در نمای ساختمان‌ها که جلوه بیرونی آن‌ها بوده و مورد تاثیر مستقیم شرایط جوی است بیشتر اهمیت می‌یابد.
حسین سروش کارشناس ارشد معماری و عضو ارشد نظام مهندسی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در قم با بیان اینکه توجه به اقلیم در معماری یکی از مؤلفه‌های مهم و کلیدی محسوب می‌شود، اظهار کرد: قم از لحاظ شرایط اقلیمی همچون سرما، گرما، نور، باد و عناصر دیگر جوی به دلیل موقعیت جغرافیایی نسبت به دیگر شهرهای کشور متفاوت است و شرایط خاصی دارد که در معماری نیز باید به این شرایط توجه شود.
وی با اشاره به نوسانات شدید دما در قم با توجه به کویری بودن این شهر، تصریح کرد: موقعیت و شرایطی اقلیمی قم قاعدتاً در انتخاب مصالح ساختمانی به ویژه در نمای ساختمان‌ها تأثیرگذار است.
این کارشناس معماری با تأکید بر لزوم بوم آور بودن مصالح ساختمانی افزود: مصالح ساختمانی باید متناسب با شرایط محیط و اقلیم باشد که این امر رمز ماندگاری در معماری به ویژه در کویر است.
وی بوم آور بودن و توجه به اقلیم را رمز ماندگاری معماری کهن ایران ذکر کرد و افزود: تجربیات و رموز معماری کهن باید در تدوین ضوابط جدید معماری شهر به کار گرفته شود.
سروش خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه کمیته تنظیم اصول معماری شهری شهرداری قوی عمل نمی‌کند، مردم آزادانه و بدون علم از مصالح تقلیدی که تناسبی با اقلیم شهر ندارد، استفاده می‌کنند که جلوه واقعی این ناهماهنگی و امروز عدم نظارت در نماهای کامپوزیت و سنگی به خوبی نمایان است.
وی سیمای شهری و اقلیم را پیوسته دانست و گفت: اگر هارمونی در نماهای شهری رعایت نشود اغتشاش بصری در شهر ایجاد می‌شود که این امر را می‌توان در آرامش خاص معماری یزد و تفاوت آن با تهران به وضوح مشاهده کرد.
مصطفی سعادت‌طلب عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم و عضو نظام مهندسی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در قم با تأکید بر نقش اقلیم در معماری شهر گفت: بسیاری از مصالحی که امروز در نماهای شهری متداول شده از جمله شیشه و کامپوزیت در آینده برای شهر مشکل‌ساز خواهد بود.
عضو شورای اسلامی شهر قم افزود: انعکاس نور و جذب گرما یکی از مهم‌ترین معضلاتی است که مصالح جدید در نماهای ساختمانی ایجاد می‌کنند، اما مدگرایی موجب شده مردم توجهی به این امر نداشته باشند.
مجید کرمانی مهندس ساختمان و یکی از فعالان این صنعت نیز در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در قم با تأکید بر اینکه مهم‌ترین عامل در انواع طراحی‌ها و ساخت ساختمان‌ها خواست مردم است، تصریح کرد: خواست مردم چیزی است که در شهر رایج بوده و در یک کلمه مد است و امروز هم نماهای رومی با وجود هزینه بسیار زیاد و سرعت کم ساخت در شهر مد شده و بسیاری از مردم حتی توجهی به مشاوره مهندسان معمار و سازندگان ندارند و استفاده از نماهای خاص به خاطر وجود این مدل ساخت‌وساز در همسایگی آن‌ها برایشان مهم‌تر است.
وی با بیان اینکه مسائل اقتصادی نیز در شکل‌گیری این مدل نماهای ساختمانی تأثیر دارد اما مد برای مردم مهم‌تر است، خاطرنشان کرد: اقبال خریداران نیز بیشتر به سمت ساختمان‌هایی است که در شهر مد شده و به نوعی ساختمان‌هایی با نماهای رایج در شهر خوش‌خریدتر است.
این فعال صنعت ساختمان افزود: در برخی از ساخت و سازها نیز ارزانی و شرایط هزینه‌ای برای مردم مهم‌تر شده، مثلاً در نماهای کامپوزیتی و فلزی، ارزانی مصالح، سهولت و سرعت در اجرا مردم را به سمت استفاده از این مدل برده است.
کرمانی خاطرنشان کرد: در هر حال سازندگان سعی در تقویت فروش خود دارند و این امر نیز وابسته به خواست مردم است، زمانی که توجه مردم به سمت طرح‌ها و شمایل خاص نما و مصالح ساختمانی مثل سنگ و کامپوزیت بوده و مجریان این بخش نیز متنوع‌تر هستند، سازنده نیز برای تقویت فروش و جلب نظر مردم و سود بیشتر همان را اجرا می‌کند.
پس از اقلیم، مسئله هویت و فرهنگ در معماری معاصر اهمیت می‌یابد. ترکیب مثلث‌ها و سرستون‌ها در کنار هم، یادآوری از فرهنگ غربی است تا فرهنگ اسلامی، آن‌هم در شهری با هویت و فرهنگی اسلامی که امروز داعیه مرکزیت جهان تشیع را دارد. بررسی اجمالی معماری جدید به سبک رومی نشان می‌دهد که نقش‌های استفاده‌شده در این سبک بیشتر یادآور نمادهای ماسونی و مسیحیت در دنیای باستان است. با وجود رویکرد معماری سنتی اسلامی بر استفاده از خطوط خمیده و پرهیز از شمایل‌نگاری، در معماری ماسونی استفاده از خطوط شکسته همچون هرم و مثلث و همچنین استفاده از نقوش و شمایل خاص در معماری نماها رواج زیادی دارد. استفاده از رنگ‌های روح‌بخش و شاد و همچنین تأمین نور از دیگر ویژگی‌های معماری اسلامی است که فضایی الهی و آرامش‌بخش را برای انسان ایجاد می‌کند اما در معماری ماسونی رویکرد استفاده از ترکیب رنگ‌های خشک، تاریک و تیره چشمگیرتر بوده و در نتیجه فضایی مملو از انرژی‌های منفی را ایجاد می‌کند.
در حالی که می‌توان گفت تبلیغات و چشم و هم چشمی‌ها و در یک کلمه «مد»، اثرات زیادی در گسترش این سبک از معماری و نماسازی در شهر قم و بسیاری از شهرهای کشور داشته، اما پس نقش مدیران و سیاست‌گذاران شهر در جلوگیری از تغییر فرهنگ و جلوه شهر به سمت فرهنگ بیگانه چیست؟ چرا نمادهای اسلامی در شهرهای دیگر چشم‌نوازتر است تا شهر قم که پیشینه و امروزش پر است از منابع و مراکز شیعی و دینی؟ غفلت مدیران شهری و سیاست‌گذاران معماری و شهرسازی تا کی ادامه خواهد داشت در صورتی که در بسیاری از شهرهای کشور از گسترش بی‌رویه این فرهنگ غلط با تدوین ضوابط جدید و گسترش چترهای نظارتی جلوگیری شده است؟
تناقض در مسائل فوق که از ضروریات معماری محسوب شده و همچنین اختلاف در سبک معماری روز با سبک معماری قدیم و باستانی و میزان اثر تقلید در معماری مدرن، زمینه‌ای است که باید پاسخ آن را در نظر کارشناسان امر جستجو کرد.
رئیس کمیسیون امور زیربنایی شورای اسلامی شهر قم با تأکید بر نقش هویت و فرهنگ در شئون مختلف جامعه از جمله معماری بیان کرد: از آنجایی که معماری در سیمای شهر ماندگار است جلوه چشمگیرتری در شهر داشته و هویت را بیشتر نشان می‌دهد.
مصطفی سعادت‌طلب با بیان اینکه هر نمادی که در شهر دیده می‌شود متأثر از فرهنگ جامعه است، تصریح کرد: اگر فرهنگ جامعه درست باشد معماری هم درست خواهد بود اما اغتشاش در معماری و نماهای ساختمانی امروز ناشی از اغتشاش در سطوح مختلف فرهنگ جامعه است.
وی با تأکید بر اینکه هویت و فرهنگ جامعه به راحتی قابل تغییر نیست، افزود: آنچه که به عنوان اغتشاش بصری در نماهای ساختمانی و به طور کلی در معماری شهر مشاهده می‌شود ناشی از نگاه اقتصادی به معماری و ساختمان و دور شدن جامعه از عملکرد آکادمیک و علمی در بحث معماری ساختمان است.
سعادت‌طلب عدم استفاده از ظرفیت مهندسان معمار در طراحی‌ها و ساخت و ساز شهری را یکی از معضلات معماری دانست و تصریح کرد: اغتشاش در معماری و معضلات امروز سیمای شهر در ساخت و سازها نتیجه جدا شدن از معماری سنتی و علمی است که باید آن را ریشه‌یابی کرد که چند درصد از امور ساخت و ساز در حوزه معماری توسط مهندسان معمار در شهر صورت می‌گیرد، قطعاً یکی از مشکلات در همین بخش است چرا که رشته‌های دیگر امور مرتبط با معماران را در دست گرفته و افراد غیرمتخصص امور فنی و اجرایی را انجام می‌دهند.
سروش نیز با تأکید بر اینکه هویت و فرهنگ باستانی و اسلامی ایران با پیشینه تاریخی غنی نباید در معماری نادیده گرفته شود، افزود: امروز باید با استفاده از تکنولوژی و ظرفیت‌های آن احیای هویت و معماری سنتی ایرانی و اسلامی را در دستور کار قرار داد.
این کارشناس معماری با بیان اینکه اگر شاخصه‌های زمان و مکان در معماری دخیل شود «معماری هویت» ایجاد می‌شود، تصریح کرد: شبستان امام خمینی حرم مطهر حضرت معصومه(س) یکی از بهترین جلوه‌های امروز تلفیق تکنولوژی و معماری سنتی است که قرابت شگرفی با هویت ایرانی اسلامی داشته و روح خاصی را در جامعه ایجاد کرده است.
وی استفاده از عنصر فرهنگ و توجه به هویت را در نما فراموش‌شده دانست و گفت: امروز شاهد استفاده از برخی المان‌های معماری رومی که ریشه در جهان‌بینی مسیحیت دارد، هم چون قوس‌ها و حجم‌های بیگانه با فرهنگ و هویت اسلامی در نمای ساختمان‌ها هستیم که ریشه در معماری غربی داشته و حتی امروز در کشورهایی چون ایتالیا منسوخ شده است.
سروش خاطرنشان کرد: مد و مدگرایی موجی را در شهر ایجاد کرده که مردم توجهی به معماری اصیل ندارند و مدگرایی برایشان اولویت دارد، به نوعی که این سبک معماری نماهای ساختمانی فضایی خشک و خسته‌کننده را برای شهر ایجاد کرده و به مرور کهنه می‌شود.
وی لزوم فرهنگ‌سازی در توجه به سبک‌ها و المان‌های معماری سنتی و اسلامی ایرانی را یادآور شد و افزود: استفاده از مصالح ماندگاری همچون آجر در تلفیق با سنگ جلوه روح‌بخش و بسیار زیبایی را در سیمای شهری ایجاد می‌کند که تحقق این امر نیازمند سیاست‌گذاری صحیح و توجه بیشتر مدیران است.
غلامرضا جانقربان سرپرست امور معماری و شهرسازی شهرداری قم نیز در گفت‌وگو با خبرنگار فارس با تأکید بر اینکه در حوزه معماری ضوابط مشخصی در شهرداری تدوین نشده است، اظهار کرد: شهرداری با استفاده از ظرفیت‌های مشاورین در حال طراحی ضوابط معماری برای بدنه برخی از محورهای شهری است که بر استفاده از قابلیت‌های معماری اسلامی و ایرانی در این محورها تأکید شده است.
وی در خصوص ضوابط و رویکردهای شهرداری در حوزه سیما و منظر شهری در بافت‌های محلات نیز گفت: علاوه بر محورهای اصلی باید زمینه‌ای برای تدوین ضابطه‌های خاص معماری در بافت‌های شهری نیز دیده شود که این امر در برنامه‌های آینده شهرداری قرار دارد.
سرپرست امور معماری و شهرسازی شهرداری قم افزود: توجه به مسائل فرهنگی و اقلیمی قم یکی از رویکردهایی است که در تدوین ضوابط معماری مدنظر قرار گرفته و امیدواریم بتوانیم در برنامه‌های آینده ساخت و ساز شهری قوانین مناسبی در شهر اجرایی کنیم.
در مجموع با توجه به نظر کارشناسان و صاحب‌نظران معماری می‌توان بر این نکته تأکید کرد که سه ضلع شکل‌گیری ساختمان‌ها در شهر شامل مردم، طراحان و مجریان موجب تغییر فرهنگ معماری شهری غنی ایرانی اسلامی به سمت فرهنگ منسوخ‌شده غربی شده که در این بین نمی‌توان نقش ناظران و دستگاه‌های دخیل از جمله شهرداری و شورای شهر را نادیده گرفت.
آنچه که امروز موجب اغتشاش بصری و نازیبایی در سیمای شهر و معماری ساختمان‌ها شده تلفیقی از حضور عناصر ناکارآمد و نبود سازوکار و ضابطه قانونی در این زمینه در شهر قم است که حلقه مفقوده آن را باید در شورای شهر و شهرداری قم که این امر را از برنامه‌های اصلی خود خارج کرده و با وجود توجه بسیاری از شهرها به معماری نمای ساختمان‌ها از جمله تهران، اصفهان، یزد و… به ضرورت استفاده از مصالحی چون آجر در نما و بهره‌گیری از مشوق‌های ضابطه‌ای و قانونی برای توسعه این امر، جستجو کرد و در نهایت این سیمای شهر و مردم قم هستند که روز به روز از تمدن و فرهنگ اصیل خود دور می‌شوند.
در هر حال فارغ از تمام مسائل یاد شده و این امر که وضعیت فعلی معماری و سیمای شهری امری اجتناب‌ناپذیر بوده است، تغییر رویکردهای فعلی در حوزه معماری با توجه به نظر کارشناسان و صاحب‌نظران امر نیازمند تشکیل و احیای کمیته سیما و منظر شهری متشکل از مجریان، دستگاه‌های ناظر و طراحان، فرهنگ‌سازی در خصوص رموز معماری ایرانی اسلامی و کارکردهای آن و همچنین استفاده از ضوابط و مشوق‌های قانونی برای توسعه استفاده از مصالح بوم آور و بهره‌گیری از توان و تجربه متخصصان امر در طراحی و ساخت ساختمان‌ها و پس از آن در مرحله بعد گسترش چترهای نظارتی بر اجرای ضوابط این بخش است. امید آنکه تمدن و صبغه تاریخی، باستانی و اسلامی شهر قم بیش از پیش مورد غفلت مسئولان و متولیان امر قرار نگیرد و فکری به حال فردایی که امروز تمدن آیندگان خواهد بود، شود./فارس
انجمن رهپویان هدایت