مسجد بدون مناره و مدرنی که در تهران قیلوقال بر پا کرد
سعید کمالی دهقان/ وقتی مقامات مسئول شهر تهران سفارش ساخت یک
مسجد را در نزدیکی تئاتر شهر دادند، برای معمارها ساختن بنایی که ساختمان تئاتر
شهر را تحت‌الشعاع خود قرار ندهد کار سختی بود. تئاتر شهر که پیش از انقلاب و در
سال ۱۹۷۹ ساخته شده، دارای بنای زیبای مدوّر و کاشی‌کاری شده‌ای است که بزرگ‌ترین
فضای اختصاصیِ ایران برای اجرای کارهای هنری است. لذا مسجدی که در نهایت ساخته شد
بنای مدرنی است که با ساختمان تئاتر شهر همخوانی دارد و از سطح زمین به سمت قبله شیب
گرفته است. به‌نحوی‌که نور خورشید می‌تواند از پنجره‌های این مسجدِ موجی شکل به
فضای داخل بتابد و آن را روشن کند؛ اما مسجد ولی‌عصر که به دست دو معمار ایرانی،
رضا دانشمیر و کاترین اسپریدونف طراحی شده است موجب درگرفتنِ قیل‌وقال‌هایی شده
است.
به گزارش ادیان‌نیوز به نقل از گاردین، برخی این
بنا را به‌عنوان یک مسجد نمی‌پذیرند و معترض‌اند که چرا مناره یا گنبد درست‌وحسابی
ندارد و تئاتر شهر آن را تحت‌الشعاع خود قرار داده است.
بنا به اظهار سایت «مشرق‌نیوز»، این
بنا “مسجدی است که قربانی تئاتر شهر شده است و طراحی پسامدرن و توهین‌آمیز آن
عاری از هرگونه معنایی است.”
قرار بود این مسجد در تابستان سال جاری رسماً
افتتاح شود؛ یعنی ده سال پس‌ازآن که شرکت معماری «حرکت سیّال» برای ساخت آن
قرارداد بست. حالا کار ساخت‌وساز تقریباً به اتمام رسیده، اما قیل‌وقال‌ها باعث
قطع بودجه شده و لذا طراحی داخلی تکمیل نشده و سرنوشت مسجد در هاله‌ای از ابهام
قرار دارد. بنا به گزارش بعضی از رسانه‌ها، مسئولین قصد دارند با اعمال تغییراتی،
این مکان را به یک مرکز فرهنگی اسلامی تبدیل کنند.
طبق گفتهٔ معمارها، این مسجد در یکی از حساس‌ترین
نقاط فرهنگی تهران واقع شده است؛ یعنی محل تقاطع خیابان انقلاب اسلامی با خیابان
پردرختِ ولی‌عصر که مهم‌ترین تقاطع شهر است و فاصلهٔ چندانی از دانشگاه تهران و
کتاب‌فروشی‌های پیرامون آن ندارد.
معمارها می‌گویند: “ما سعی کردیم بین
تئاتر شهر و مسجد که دارای ماهیت فرهنگی است تعامل ایجاد کنیم. می‌خواستیم آن را
به یک پروژهٔ فرهنگی تبدیل کنیم که با محیط پیرامونش هماهنگی داشته باشد. مسجد باید
پاسخگوی نیازهای عصر و زمانهٔ خودش باشد.”
این مسجد هفت‌طبقه که در زمینی به مساحت ۳۸۵۵
متر مربّع احداث شده، ۳۲ متر ارتفاع دارد که تنها ۲۰ متر از آن بالای زمین است.
بنای مسجد دارای سالن‌های بزرگ نمازخانه، مراکز فرهنگی، مکانی برای اقامت امام
جماعت و فضای پارکینگ است.
طرح ساخت مسجد چهارده سال پیش، در زمان شهرداری
محمود احمدی‌نژاد ارائه شد؛ اما مسئولان تئاتر به شدّت با طرح اولیه که توسط معمار
دیگری ارائه شده بود مخالفت کردند، چراکه بنای آن ۵۲ متر ارتفاع داشت و شالودهٔ آسیب‌پذیر
تئاتر شهر را در معرض خطر قرار می‌داد.
اما وقتی محمدباقر قالیباف شهردار شد، طرح به
شرکت «حرکت سیال» محوّل شد. این زوج متخصّص طراحی بناهای نوین هستند. پردیس سینما
ملّتِ دانشمیر که در سال ۲۰۰۸ ساخته شد از جهات بسیاری آغازگر موج جدیدی از
ساختمان‌های مدرن در تهران بوده است. نسل جدیدی از معمارهای ایرانی دارند پا جای
پای یک آوانگاردِ پیش از انقلاب می‌گذارند که با کمک گرفتن از عناصر سنّتی در طرح‌های
مدرن، مرزهای معماری سنّتی ایرانی را توسعه داده است.
بنا به گفتهٔ معمارها، “بزرگ‌ترین منبع ما
برای این پروژه خود قرآن کریم بود. ما سعی کردیم بنای مسجد را با اعتدال، سادگی و حسن
نیّت طراحی کنیم، نه اینکه مسجدی باشد که به ارتفاع و بلندای خودش ببالد. مسجد ولی‌عصر
در نزدیکی پارک دانشجو و تئاتر شهر قرار گرفته، لذا می‌خواستیم به‌گونه‌ای باشد که
با نسل‌های جوان بهتر ارتباط برقرار کند.”
این زوج می‌گویند مسجد قبا که قدیمی‌ترین مسجد
جهان است و قدمت آن به زمان پیامبر اسلام بازمی‌گردد الهام‌بخش آنها بوده است. آنها
می‌گویند: “سادگی یکی از ویژگی‌های اصلی مساجد اولیه بود.” آنها به
مفهوم تک‌اتاقه بودن فکر کردند و بنای مسجد را به شکلی طراحی کردند که “برون
نمای کلی مسجد یک گنبد کم شیب را شکل داده است.”
مهران قارلقی مدیر «استودیو اینتگریت» لندن می‌گوید
ساختمان این مسجد با دقّت و به‌گونه‌ای طراحی شده که با تئاتر شهر همخوانی داشته
باشد و حرمت آن را حفظ کند. ارتفاع آن پایین‌تر از تئاتر شهر است. هرچه مسجد به تئاتر
شهر نزدیک‌تر می‌شود، سکوهای آن به‌تدریج در محیط پیرامون منحل شده است. سکوی اصلی
مسجد نیز رو به تئاتر شهر دارد تا مراجعه‌کنندگان بتوانند از نمای تئاتر شهر لذت
ببرند.
به گفتهٔ قارلقی، اگر این مسجد طرح دیگری داشت
و به سبک مساجد سنتی با مناره و گنبد بزرگی ساخته می‌شد، تئاتر شهر مغلوب قرار می‌گرفت
و ممکن بود وجود آن به خطر بیفتد. در جهان معماری خلق فضاهای بدیعِ مذهبی کار غیرمعمولی
نیست و مساجد غیرمتعارف دیگری مثل «مسجد الغدیر» در خیابان میرداماد تهران وجود
دارد که برندهٔ جایزهٔ معماری «آقاخان» شده است.