مواجهه قرآن با ازدواج عرب جاهلی

ادیان نیوز: قرآن کریم در مقابل فرهنگ زمانه خود برخوردی منطقی داشته به این ترتیب که به طور مطلق آنرا نپذیرفته است بلکه در این فرهنگ هر آنچه موافق با وحی، عقل و فطرت بوده پذیرفته و آنچه با خرافات، جهل و تعصبات و انحرافات عقیدتی و اخلاقی ممزوج بوده را کنار گذاشته است و این امر در نتیجه به فرهنگ سازی و بازسازی فرهنگ زمانه منجر شده است به عبارت دیگر قرآن در برخورد با فرهنگ عرب عناصر مثبتی که در آن وجود داشته و ریشه در ادیان الهی پیشین و یا عقل و فطرت بشر داشته و مورد قبول تمام انسانهاست را مورد پذیرش قرار داده و زواید باطل و خرافه این فرهنگ را انکار کرده و کنار گذاشته یا به انزوا کشانده است. یکی از جلوه‌های فرهنگی پر اهمیت اجتماعی ازدواج است.

انسان اصالتاً موجودی اجتماعی است و مهم‌ترین بستر فعالیت یافتن این ویژگی کانون مقدس خانواده است. خانواده اولین، مهم‌ترین و پربرکت‌ترین نهاد اجتماعی در تاریخ فرهنگ و تمدن انسانی است؛ بنابراین سلامت و سعادت یک جامعه به سلامت و پویایی خانواده وابسته است و سلامت و تعادل نظام خانواده به نحوه گزینش همسر بستگی دارد.

ازدواج نخستین سنگ بنای تشکیل خانواده و بالطبع، جامعه و اجتماع است و میزان اندیشه و تدبر در آن در میزان پیشرفت یا انحطاط و صعود یا سقوط جامعه تأثیر دارد. ازدواج دارای آثار و نتایج بسیاری است؛ از جمله: ارضای غریزه جنسی، تولید و بقای نسل، تکمیل و تکامل انسان، آرامش و سکون، پاک دامنی و عفاف و نتایج متعدد دیگر. از این رو، اسلام – به عنوان یک مکتب آسمانی – آن را نه تنها کاری محبوب و مقدس دانسته، بلکه مؤکداً بدان توصیه کرده است. هر ازدواجی دارای اهداف خاص خود است، اعراب جاهلی این کانون مقدس را با جهل و نادانی، به انحراف از مقاصد اصلی کشانده، از طرفی آن را منحصر در ارضاء غریزه جنسی کرده و از طرفی همراه با ظلم و اجحاف به زن، این رکن اصلی خانواده و استبداد و خودرایی نسبت به فرزندان، این گل‌ها و ثمره شیرین زندگی کرده بودند. در این بخش به نحوه برخورد افراد در دوره جاهلیت، انحرافات و کژی‌های آنان در این عرصه پرداخته و سپس مواضع اسلام و قرآن را جهت راست کردن کژی‌ها بررسی می‌کنیم؛

معنای لغوی ازدواج

ازدواج، مصدر باب افتعال، و حروف اصلی آن، «ز ـ و ـ ج» است. از نظر لغت زوج به‌ معنای جفت، در مقابل فرد(لسان‌العرب، ج۲، ص۲۹۱الصحاح، ج‌۱، ص‌۳۲۰) «زوج». عبارت از دو چیز همراه و قرین است؛ چه مماثل باشند، مانند دو چشم و دو گوش، و چه متضاد،(مفردات، ص‌۲۱۵ والتحقیق، ج‌۴، ص‌۳۱۴ زوج)؛ مانند شب و روز. در مواردی، واژه زوج در معنای فرد، به شرط داشتن قرین، به‌کار رفته است.(لسان‌العرب، ج۶۲، ص۲۹۱).

بر این اساس، به هریک از زن و شوهر، زوج و به هر دوی آن‌ها زوجین اطلاق می‌کنند؛ چنان‌که در قرآن آمده است: «و‌اَنّه خَلَقَ الزَّوجینِ الذَّکرَ والأُنثی».(نجم/۴۵). راغب می‌گوید: از آیه ‌۴۹ سوره ذاریات به‌دست می‌آید که همه چیز در جهان دارای زوج و قرین(ضد یا مثل یا جزء ترکیبی) هستند.(مفردات، ص‌۳۸۵) زوج در کتاب‌های لغت، کم‌تر به واژه ازدواج توجّه شده است؛(الصحاح، ج‌۱، ص‌۳۲۰ زوج) ولی با توجّه به‌معنای زوج، کلمه ازدواج، مفهوم اقتران و اتّحاد دو چیز را در برخواهد‌ داشت.

معنای اصطلاحی ازدواج

ازدواج، در عرف و شرع، پیمان زناشویی است و بر اساس آن، برای مرد و زن نسبت به یک‌دیگر، تعهّداتی اخلاقی و حقوقی پدید می‌آید که سرپیچی(از بسیاری) از آن‌ها، عقوبت و کیفر را در پی خواهد داشت.

ازدواج در هر آیینی، با قوانین و مقرّرات ویژه‌ای صورت می‌گیرد و اسلام به آداب و رسوم دیگر اقوام احترام گذاشته است «لکلِّ قوم نکاحٌ» ازدواج فرایندی است از کنش متقابل بین دو فرد، یک مرد و یک زن، که برخی شرایط قانونی را تحقق بخشیده اند و مراسمی برای برگزاری زناشویی خود برپا داشته اند و به طور کلی، عمل آنان مورد پذیرش قانون قرار گرفته و به آن ازدواج اطلاق شده است(باقر ساروخانى، ص ۲۳).

انواع ازدواج‌های در جاهلیت

ازدواج‌هایی که اسلام تأیید کرده شامل موارد ذیل است:

۱- نکاح مهر
این نکاح از انواع نکاحی بود که اسلام امضاء کرد و قرآن می‌ گوید: «وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنِیئًا مَرِیئًا؛ و مهر زنان را به عنوان هدیه‏ اى از روى طیب خاطر به ایشان بدهید و اگر به میل خودشان چیزى از آن را به شما واگذاشتند آن را حلال و گوارا بخورید(نساء آیه ۴). مهر در جاهلیت پولی بود که مرد به پدر عروس به عنوان بهای او می‌پرداخت می‌شد. در اسلام مهر هدیه‌ای است که شوهر به زن می‌دهد، از این رو قرآن کلمه “صداق” را به کار برده‌است(طبری، ۱۳۵۶ ج ۴، ص ۲۴۲) در جاهلیت زن هیچ حقی نسبت به مهر خود نداشت، قرآن به این مطلب اشاره می‌کند و می‌گوید که فقط در صورت رضایت زن، پدر می‌تواند چیزی از آن بردارد «فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنِیئًا مَرِیئًا؛ و اگر به میل خودشان چیزى از آن را به شما واگذاشتند آن را حلال و گوارا بخورید»(نساء ۴).

۲- نکاح متعه
متعه یا ازدواج موقت، در دوران جاهلیت معروف بود.در این نکاح، از ابتدا مدت ازدواج معلوم مى‌شد و با اتمام آن مدت، زن و شوى از هم جدا مى‌شدند. به چنین ازدواج موقتى «متعه» مى‌گفتند، زیرا به قصد استمتاع از زن(در مدتى مشخص) تحقق مى‌یافت.(جوادعلى، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام ج ۵، ص ۵۳۶) چنان که تاجران و نیز جنگ جویان در سفر، و در مناطقى دور از خانه و وطن، به نکاح متعه مى‌پرداختند که وقتى مدت آن پایان مى‌یافت، عقد، خودبه خود فسخ مى‌شد و آن شخص رهنورد(مثلاً تاجر) نیز به راه خود ادامه مى‌داد.(جوادعلى، ج ۵، ص ۵۳۷).

در مورد مراحل انجام این ازدواج، گاهى گفته مى‌شود: «غالباً در متعه، مهریه و خواستگارى ساقط مى‌شد». در این باره باید گفت مسلّماً در متعه، خواستگارى ـ به معناى متعارف آن ـ کمتر تحقق مى‌یافت و بیشتر به شکل عقدى خصوصى میان مرد و زن برگزار مى‌شد، اما با وجود این، مهریه اى معین و به احتمال زیاد، به خود زن پرداخت مى‌شد.(عمر فرّوخ، ص ۱۵۶)

متعه ازدواجی بود که اسلام آنرا امضاء کرد با آیه «…فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَرَاضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا؛… و زنانى را که متعه کرده‏ اید مهرشان را به عنوان فریضه‏‌اى به آنان بدهید و بر شما گناهى نیست که پس از مقرر با یکدیگر توافق کنید مسلما خداوند داناى حکیم است(نساء ۲۴).

مفسران شیعه این آیه را امضای متعه دانسته‌اند و کلمه استماع موید آن است. چون در متعه بیشتر تمتع جنسی مدنظر است و اصل تشریح آن نیز در یکی از غزوات می‌باشد که لشکریان اسلام مدتی از خانواده خود دور افتاده بودند و تعبیر از صداق به اجرت نیز موید دیگری است وعلاوه براین ابن عباس و ابی بن کعب و ابن مسعود «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ» “الی اجل مسمی” قرائت کرده‌اند که «الی اجل مسمی» مهم ترین فرق بین ازدواج دائم و موقت است(سیوری، ج ۲، ص ۱۷۴ و مدیر شانه‎چی، ص ۲۲۶) امام صادق(ع) می‌فرماید: «المتعه نزل بها القرآن وجرت بها السنه من رسول الله(ص)؛ ازدواج موقت را قرآن نازل کرده است و سنت پیامبر خدا(ص) آنرا اجرا کرده است».

ازدواج‌های که مورد تایید اسلام قرار نگرفت شامل موارد ذیل است:

۱- ضیزن(مَقُت):
از ازدواج‌های معروف جاهلی که آن را حرام نمی‌شمردند، ازدواج با زن پدر بود. در جاهلیت بعد از مرگ شوهر، همسر او به پسر بزرگ شوهر تعلق می‌گرفت. او تمایل خود را با انداختن پارچه ای، بر روی آن زن اعلام می‌کرد. در این صورت، مالک او می‌شد؛ اگر می‌خواست با او ازدواج می‌کرد و اگر هم مایل نبود، او را از ازدواج منع می‌کرد، تا اینکه پسر می‌مرد و زن صاحب ارث می‌شد، مگر اینکه زن با بخششی به آن پسر، خودش را آزاد می‌کرد.(طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، ج۸، ص ۱۳۳ -۱۳۹) البته اگر پسر بزرگ تمایلی به آن زن نداشت، این حق به پسر کوچک‌تر می‌رسید و اگر میت فرزندی نداشت، به نزدیکان او می‌رسید. این ازدواج نیز بدون عقد و مهر انجام می‌گرفت.(ترمانینی، عبدالسلام، الزواج عندالعرب فی الجاهلیه و الاسلام، ص ۲۹)

گاه از یک مرد چندین زن برجای می‌ماند که بین پسران و خویشاوندان نزدیک تقسیم می‌شد. این ازدواج از ازدواج‌های معروف جاهلیت بود، ولی شیوع زیادی نداشت، چرا که مردم عرب آن را زشت می‌پنداشتند و افراد کمی به چنین ازدواجی تن می‌دادند، لذا این نکاح مَقت(زشت)(ترمانینی، عبدالسلام، الزواج عندالعرب فی الجاهلیه و الاسلام، ص ۳۵) نام داشت و بچه‌ای که گاه از این طریق متولد می‌شد به مقیت معروف بود.(جوادعلی، المفصل، ج۵، ص ۵۳۷٫)

قرآن‌می‌گوید: «وَلَا تَنْکِحُوا مَا نَکَحَ آبَاؤُکُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَهً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِیلًا ﴿۲۲﴾ و با زنانى که پدرانتان به ازدواج خود درآورده‏ اند نکاح مکنید مگر آنچه که پیشتر رخ داده است چرا که آن زشتکارى و [مایه] دشمنى و بد راهى بوده است»(نساء ۲۲). به این نوع ازدواج نکاح ارث نیز می‌گویند چون زن را همچون کالای از اموال میت می‌دانستند و جزء میراث او می‌دانستند و قرآن می‌فرماید : «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهًا…؛ اى کسانى که ایمان آورده‏ اید براى شما حلال نیست که زنان را به اکراه ارث برید…»(نساء/ ۱۹)

اما در توجه به قرائن تاریخی می‌توان از شان نزول این آیه گفت که یکی از انصار به نام ابوقیس از دنیا رفت و فرزندش به نامادری خود پیشنهاد ازدواج داد. آن زن گفت : تو را فرزند خود می‌دانم و این کار را شایسته نمی‌بینم از این رو نزد پیامبر(ص) آمد و کسب تکلیف کرد این آیه نازل شد و این نوع ازدواج را تحریم کرد(رازی، ج ۳، ص۳۴۸) علت تحریم آن است که نامادری درحکم مادر است و ازدواج با او تجاوز به حریم پدر و هتک حرمت اوست(مکارم شیرازی، ج ۳، ص ۳۹).

از نمونه‌های این نوع ازدواج اشعث بن قیس است که مولود ازدواج قیس بن معدی کرب با نامادری خود است و دیگر ابومعیط است که نتیجه ازدواج ابوعمر و بن امیه با عامریه، زن پدر خود می‌باشد(ابوعبیده، معمزبن المثنی، مجاز القرآن، ص ۱۲). اجراى این نکاح وراثتى در یثرب با این رسم همراه بوده است که پس از وفات یک مرد، بى درنگ، پسر(یا وارث دیگر) جامه خود را بر سر زن بازمانده، مى‌انداخت تا بدین سان، ارث بردن نسبت به نکاح او را اعلام کند، آن گاه اگر مى‌خواست او را همسر خویش مى‌ساخت یا آن که او را باز مى‌داشت تا مالى بپردازد و خود را برهاند.

۲- نکاح مخادنه:
خدن به معنای دوست، رفیق و معشوق است. در جاهلیت، معاشرت گروهی از مردان با زنان را که به صورت مخفیانه انجام می‌گرفت، مخادنه می‌گفتند که تعداد این مردان معمولاً کمتر از ده نفر بود.(جوادعلی، المفصل، ج۵، ص ۵۴۶) این رابطه و دوستی به قدری آشکار نبود که معروف به فحشا بشوند و کاملاً هم مخفی نبود که کسی نفهمد. از آنجایی که جامعه‌ی عرب جاهلی فقط آنچه آشکار بود مایه‌ی ذلت می‌دانستند، این نوع معاشرت را عار نمی‌شمردند؛ زیرا آنها بر این باور بودند: «ما استتر بأس و ما ظهر لوم»(طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، ج۸، ص ۱۹۳٫) آنچه محرمانه و پنهان است، مانعی ندارد و آنچه آشکار است، مایه‌ی عار می‌باشد». آنها مرد را دوست زن و زن را دوست مرد می‌شمردند و اعتقاد داشتند که اگر هر دوی این‌ها بر این دوستی راضی باشند، این نکاح از طریق ایجاب و قبول رضایت انجام گرفته پس حلال است.(طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، ج۸، ص ۱۹۳٫)

همچنین آورده‌اند که مخادنه نوعی از تعدد ازدواج بود که نزد قبایلی که دختران بر اثر زنده به گور کردن کم شده بود، انجام می‌گرفت. (طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، ج۸، ص ۱۹۳) قرآن نیز ضمن تایید بر وجود این نوع ارتباط جنسی در جاهلیت، آن را تحریم کرد: «الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ وَ طَعَامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حِلٌّ لَکُمْ وَطَعَامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ إِذَا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ…؛ امروز چیزهاى پاکیزه براى شما حلال شده و طعام کسانى که اهل کتابند براى شما حلال و طعام شما براى آنان حلال است و [بر شما حلال است ازدواج با] زنان پاکدامن از مسلمان و زنان پاکدامن از کسانى که پیش از شما کتاب [آسمانى] به آنان داده شده به شرط آنکه مهرهایشان را به ایشان بدهید در حالى که خود پاکدامن باشید نه زناکار و نه آنکه زنان را در پنهانى دوست‏ خود بگیرید…». همین معنا در آیه ۲۵ سوره نساء نیز است.

اسلام حتی ازدواج با زنان اخل کتاب و کنیزان را به شرط اینکه اهل مخادنه(ارتباط تقریبا پنهانی) و مسافحه(ارتباط آشکار) نباشد جایز دانست و از هر نوع فحشاء دراین آیات نهی کرد «…وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ…؛… و به کارهاى زشت چه علنى آن و چه پوشیده[اش] نزدیک شوید…»(انعام ۱۵۱).

علنی بودن معیار قبح اعمال

عرب جاهلی، افزون به نوع اصلی ازدواج(زناشویی)، نکاح‌های متنوع و در عین حال، مضبوط و شناخته شده ای را برگزار می‌کرد. به جز نوع اصلی و دو مورد دیگر(ازدواج موقت و ازدواج با کنیز) که در اسلام نیز تأیید شد، بقیه موارد، عموماً روش هایی گوناگون برای اطفای نایره شهوت بود، و عملا عرب جاهلی را به مرزهای زنا می رساند. با وجود این، جالب توجه است که عرب جاهلی، خود برخی از معاشرت‌ها را زنا می دانست، و در نگرش او، علنی بودنِ رابطه جنسی و آمد و شدها و معاشرت‌های بی ضابطه بسیار زشت و چه بسا، ممنوع بود.
به قلم اکرم صفری شیزری، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده تربیت مدرس قرآن کریم مشهد

منابع
۱٫ ابن سعد، الطبقات الکبری.
۲. ابن منظور، لسان العرب، تعلیق علی شیری.
۳. آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب.
۴. آمدی، جلیل عبدالواحدبن محمد تمیمی.
۵. باقر ساروخانى، دائره المعارف علوم اجتماعى.
۶. بغدادی(خطیب)، احمدبن علی، تاریخ بغداد.
۷. ترمانینی، الزواج عند العرب فی الجاهلیهٔ والاسلام.
۹. جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام.
۱۰. سیوری، المقداد بن عبدالله، ۱۳۵۸ ق، کنزالعرفان.
۱۱. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر، ترجمه تفسیرطبری، تصحیح و اهتمام از حبیب یغمائی.
۱۲.. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر، جامع البیان، تحقیق صدقی جمیل عطّار.
۱۳. فرّوخ، عمر، تاریخ الجاهلیه.
۱۴. مدیر شانه‌چی، کاظم، آیات الاحکام.
۱۵. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه.