حجت‌الاسلام دکتر مهراب صادق‌نیا: اربعین را مقابل حج قرار ندهیم
به گزارش ادیان نیوز (ردنا)؛ نشست «روایت‌گری پیاده‌روی اربعین» در سالن امام‌موسی صدر دانشگاه ادیان و مذاهب قم با حضور دو عضو هییٔت علمی این دانشگاه؛ حجت‌الاسلام و والمسلمین دکتر مهراب‌صادق‌نیا و دکتر الله‌کرم کرمی‌پور در روز چهارشنبه مقارن با سالروز شهادت امام سجاد(ع) برگزار شد و ارایه دهندگان به عرضه تحلیل‌های پژوهشی و مشاهدات مستقیم خود از این آیین پرداختند.
نهادی شدن از آسیب‌های مراسم اربعین است
صادق‌نیا در آغاز سخن گفت: سخن گفتن درباره اربعین که هاله قدسی و معنوی آن را در بر گرفته است از منظر جامعه شناسی کار آسانی نیست. پیاده روی اربعین برای ما آیین نوزایی است که به سرعت فراگیر شده و به سرعت در حال مشابهت سازی است. امسال آیین هایی مثل پیاده روی عید غدیر و بازماندگان اربعین از جمله مشابهت‌سازی‌ها است.
وی ادامه داد: نرخ زائران ایرانی در ۹ سال گذشته ۱۵۰ برابر شده است. در سال ۸۹ حدود ۴۰ هزار ایرانی در سال ۹۵ حدود ۲ میلیون و دویست هزار و در سال ۹۷ حدود چهار میلیون ایرانی به راهپیمایی اربعین رفتند. این رشد خیلی سریع است.
استقبال ایرانی ها از راهپیمایی اربعین از موارد دیگری هم قابل رویت است. از قبیل وارد شدن مفهوم موکب در آیین عزاداری‌ها.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب در بیان کارکردهای مثبت آیین پیاده روی اربعین گفت: پیاده روی یک محل داد و ستد فرهنگی برای شیعیان و اشتراک تجربه های فرهنگی و نمایش صورت های مختلف خرده فرهنگ های مذهبی از قبیل مذهب های ایرانی افغانی و عراقی و فرهنگ های غیرمذهبی مثل غذاهای فرهنگ‌های مختلف است. نکته بعدی افزایش خلاقیت همه مشارکت‌کنندگان در برگزاری عزاداری مثل تاثیرپذیری رسوم عزاداری ایرانی از عزاداری عرب‌ها است.
صادق نیا افزود: قرار گرفتن هویت‌های مختلف شیعی در قاب تماشای بزرگی که نه تنها مشترکات بلکه تفاوت گروههای مختلف شیعیان را نشان می‌دهد، از نکات دیگر این. در برابر این نکته این پرسش مطرح می‌شود که با این اختلافات چه می کنیم؟ پاسخ ساده و مجملی به این پرسش داده می‌شود. حُب الحسین یجمعنا. از همین مبنا این پیاده روی ترویج نوعی تساهل مذهبی هم است.
وی افزود: رویت پذیری و مشاهده پذیری شیعیان نکته بعدی است. این یک اصطلاح جامعه شناسی است که در موقعیتی بیان می شود که اقلیت های قومی و مذهبی برای کسب حقوق بیشتر تلاش می کنند و کاری می کنند که دیده شوند. این دیده شدن گاهی به صورت افعالی خشن یا گاهی به صورت اشتباهات خودآگاه و فاحش انجام می‌شود. پیاده روی اربعین مسالمت آمیز ترین شیوه در مشاهده‌پذیری شیعیان است. اجتماعی بزرگ که یک روزه نیست و باعث می‌شود شیعیان دیده شوند و مطالعات بر روی آنها انجام شود
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب در بیان نکته چهارم گفت: نکته جالب برای من انسان‌هایی از اقوام های مختلفی بودند که از دولت و حکومتشان هیچ نشانی نبود. حتی عراقیها. پیاده روی اربعین از این رو کنش انسانی کاملا آزاد و آگاهانه است. در آنجا دولتی ترین کارها از سوی ایران است. اما واقعیت و هویت اصلی این آیین فراتر از دولت و حکومت هاست و به نوعی گفتگوی میان ملتهاست. البته تبلیغات تلویزیونی به گونه‌ای است که این یک کنش سیاسی است. اما حقیقت امر یک کنش فرهنگی و با ماهیت مذهبی است. ماهیت مذهبی آن به حدی قوی است که سیاستمردان و سیاست‌ها را در خود فرو می‌برد.
صادق‌نیا خاطرنشان کرد: مشاهدات شخصی من از مراسم اربعین این بود که هیچگونه شعار و نمادهای اختلاف برانگیز ندیدم. البته برخی افراد و خرده گروههای شیعه بودند. که مثلاً مرجعیت خود را تبلیغ می‌کردند. اما فضای کلی یک فضای یکپارچه است و تلاش گسترده برای ایجاد اختلاف انجام نمی شود. حتی به نادر افرادی را که شعارهای اختلاف برانگیز می‌دادند اعتراض می‌شد.
صادق‌نیا در ادامه ضمن اشاره به برخی تحلیل‌ها مبنی بر ایرانیزه شدن اربعین از سوی جامعه‌شناسانی چون محسن‌حسام مظاهری گفت: من از ایرانیزه شدن اربعین چیزی ندیدم. به عکس دیدم که ایرانی‌ها از رسوم اعراب تاثیر پذیرفتند. سابقه پیاده‌روی در عراق خیلی زیاد است. اصولاً پیاده‌روی مناسکی با ماهیت اعتراضی بوده است. مدل پذیرایی و بقیه موارد هم همچنان عربی است. همچنین حضور خانم‌ها خیلی به چشم می‌آید. در بیان علت این امر در پژوهش‌های انجام شده زنان معمولاً اشاره می‌کنند که در این مراسم نرخ بالایی از احساس آزادی و امنیت وجود دارد.
وی افزود: در مصاحبه‌ای که از عراقیها درباره نکات منفی مشاهده شده ایرانی‌ها انجام گرفته، آنها مواردی از این قبیل پوشیدن لباسهای تنگ، تبلیغ برای علما، حمل سلاح سرد، رعایت نکردن آداب زیارت، بلد نبودن زبان، حمل پرچم و برخی رفتارهای سیاسی، عدم رعایت نزاکت، عدم رعایت حرمت زیارت، شوخی و آرایش غلیظ عدم رعایت مرز محرم و نامحرم و نکاتی از این قبیل را ذکر می‌کنند. به شخصه این نه این نکات را تایید می‌کنم و نه تکذیب، اینها هم صرفاً پژوهش وصفی از تصور و قضاوت عراقیها است. اما بعضی موارد از قبیل عدم اهتمام جدی به نماز از سوی زایران را به شخصه مشاهده کردم.
صادق‌نیا در بخش دیگری از سخنان خود در بیان آسیب‌ها و کژکارکردهای این مراسم گفت: هویت پیاده روی اربعین مردمی و عمومی است. نهادی شدن این پیاده روی یکی از آسیب‌هاست و به نوعی تعارض بین موکب‌های عراقی و مکتب ایرانی و یک جور احساس تقابل بین مردم و نهاد را ایجاد می‌کند. نهادی شدن این آیین از میزان قدسیت این کم می‌کند.
وی دومین آسیب را غلیظ شدن مرزهای هویتی ذکر کرد و گفت: مردم یک فرهنگ هر چه به همدیگر نزدیکتر شوند مرزشان با سایر ملت ها زیاد می شود. در این مراسم هر چقدر انسجام میان شیعیان افزایش پیدا می‌کند ممکن است مرزهای آنها با اهل سنت زیاد و به اختلافات دامن زده شود. لذا باید متوجه باشیم که اربعین را مقابل حج قرار ندهیم. متاسفانه در میان برخی سخنرانی‌ها این نکته دیده می‌شود. مثلاً بیان می شود که این حج ماست. تعابیر نادرستی نظیر این بیان‌ها مرزهای اهل‌سنت و شیعه را زیاد می‌کند. همچنین پدید آمدن یک سری شکاف‌ها میان خود شیعیان و هواداران مراجع و گروههای مختلف از قبیل شیعه ایرانی و شیعه عراقی از دیگر موارد آسیب زاست.
صادق نیا در بخش پایانی سخنان خود به همه کسانی که این سفر را نرفته‌اند توصیه کرد که حتماً این تجربه معنوی و آیینی را از سر بگذرانند.
تجربه تعلیق امور مادی از ویژگی‌های اربعین است
کرمی پور به عنوان دومین ارائه دهنده در نشست گفت: من از زاویه مردم شناسی و مناسک شناسی به اربعین نگاه می‌کنم. در سالهای گذشته با گسترش این آیین ادبیات پژوهشی مورد نظر هم رشد کرده است. معتقدم مستندسازان در بازنمایی اربعین بهترین کارها را کردند.
وی ادامه داد: کسی که برای اولین بار به هندوستان می‌رود با یک فرهنگ بسیار پیچیده مواجه می شود، به گونه‌ای که در روزهای اول جذب آن شده و چیزی نمی‌تواند درباره آن بنویسد و بگوید. اربعین هم اینگونه است و در اولین برخورد با دیدن تنوع و گستردگی مراسم حیرت زده می‌شود و بعد از گذشت چند روز موج مراسم شما را هم با خود می‌برد. می بینید که چیزی نمی‌توانید درباره اش بگویید و بنویسید.
استادیار دین پژوهی دانشگاه ادیان و مذاهب قم ضمن اشاره به پیمایش در سال ۹۴ گفت: در این پیمایش که در یک نمونه ۲۴۱۰ ایرانی و ۱۶۶۰ عراقی انجام شده است، انگیزه‌های پیاده روی افراد مورد پرسش و پژوهش قرار گرفته است. در نتایج این آمار ۴۰ درصد از ایرانی ها و ۴۵% عراقی ها بیان می‌کنند که به عنوان وظیفه دینی، ۲۵ درصد از ایرانی‌ها و ۲۱ درصد از عراقیها لذت از این مراسم مذهبی و ۱۴ درصد از ایرانی‌ها و ۲۰ درصد از عراقی ها برای حاجت‌گیری را انگیزه شرکت در این مراسم می‌دانند.
کرمی‌پور در ادامه ضمن بیان نتایج مصاحبه و مشاهدات خود گفت: من می توانم این نکات را در سه یا چهار مورد تجمیع کنم. اول تجربه تعلیق و رهایی از امور مادی از قبیل پول و خانه، چشیدن معنویت و کنارگذاشتن محاسبات عقلانیست. دوم، مبحث رنج قدسی است که بحث مهمی در الهیات شیعی است. زائران با تحمیل رنج به خود رنج امام حسین را تداعی می‌کنند. این شاید مهمترین مقوله برای تحلیل زیارت اربعین باشد. کاری که نه با هواپیما و ماشین و قطار، بلکه پیاده، رنج‌آمیز و خسته کننده است. این نکته مولفه امروزی نیست و بحثی کهن و سابقه دار در الهیات شیعی است.
وی افزود: سومین نکته شورانگیزی عاطفی مراسم جمعی است. مراسمی که مبتنی بر مناسبات و محاسبات عقلی است و نرخ ضریب عاطفه در آن فراوان است. نکته بعدی به هم خوردن نظم سلسله مراتبی موجود در جوامع است. به قول پارسونز و دورکیم (دو جامعه‌شناس) جامعه یعنی نظم سلسله مراتب. این نظام اساساً در اربعین وجود ندارد. زیبایی مراسم به این نکته و از بین رفتن این نظام‌ها، مناسبات و سلسله مراتب است. همچنین احساس تعلق هویتی به جامعه دینی و تلفیق با جمع یکی از خصوصیات دیگر و اصلی اربعین است.
همچنین امروزه در علوم اجتماعی و فلسفی بحث تاب‌آوری مطرح است. تاب و تحمل رنج و شکوه نکردن از آن یکی دیگر از خصوصیات جاری در راهپیمایی اربعین است.
کرمی‌پور در بیان آسیب های بالقوه و بالفعل این آیین هم گفت: کالایی شدن و تجاری شدن، منبعی برای درآمد شدن، چه از طریق مقدمات سفر، برپایی ستادها یکی از آسیب‌ها است. همچنین سیاسی شدن از دیگر نکات آسیب‌زا است. تا جایی که می‌شود باید از بار سیاسی اربعین کاسته شود. اگر ساماندهی این مراسم بخواهد به سیاسی شدن آن منجر شود از نکات منفی است.
کرمی پور در پایان ارائه خود گفت: نکته قابل ذکر دیگر مبحث مسیر مقدس است. مسیرها هم گاهی نوعی معنویت پیدا می‌کند. در مصاحبه با زائران آنها می‌کفتند بین الحرمین دیگر فاصله حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس نیست. بلکه بین الحرمین فاصله بارگاه امام علی(ع) تا حرم امام حسین(ع) است. مردم این را باور کرده اند. این یک بحث و مقوله مردم شناسانه است که می طلبد از زوایا و گرایش های مختلف کژکارکردها و خوب‌کارکردهای آن را بنگریم. چیزی که در کارهای دانشگاهی و پایان نامه‌های دکتری و ارشد آکادمیک درخور بررسی و اهتمام است.
پایان پیام/م