تمدن‌ اندیشی امام موسی صدر؛ از بینش تمدنی تا کنش تمدنی

دکتر محسن الویری، عضو هیأت علمی و مدیر گروه تاریخ دانشگاه باقر العلوم * – پیش از این توفیق دست داده است که در شش نوبت در قالب سخنرانی، مصاحبه یا مقاله به توضیح درباره جایگاه امام موسی صدر یا بخشی از دیدگاه‌های این عالم بزرگ با تأکید بر نگاه تمدنی ایشان به شرح زیر داشته باشم:

تمدن اندیشی امام موسی صدر، سخنرانی در مؤسسه فرهنگی و تحقیقاتی امام موسی صدر، مرداد ماه ۱۳۹۴

گفت‌­وگو و اصلاح­گری؛ مروری بر بهره­‌گیری امام موسی صدر از گفت و گو برای اصلاح اجتماعی (۱۹۶۲م. ـ ۱۹۷۴م.)، مصاحبه با نشریه اندیشه پویا، نوروز ۱۳۹۵

گفت‌وگو و تمدن در اندیشه امام موسی صدر، سخنرانی در دفتر تبلیغات اسلامی، بهمن ۱۳۹۵

انسان‌گرایی امام موسی صدر، سخنرانی در مراسم رونمایی مجموعه ۱۲ جلدی گام به گام با امام، دانشگاه اصفهان، اردیبهشت ۱۳۹۷

رویکرد تمدنی فقه امام موسی صدر، ارائه مقاله در دفتر تبلیغات اسلامی، آذر ۱۳۹۷

سنجش اظهارات آقای موسوی خوئینی‌ها درباره امام موسی صدر، مقاله در دین آنلاین، دی ۱۳۹۷

گمان برده می‌شد انتخاب موضوعی درخور این نشست علمی و باز هم با محوریت نگاه تمدنی امام موسی صدر اندکی دشوار باشد، ولی مروری هر چند سریع بر آثار ایشان به آسانی این نگرانی را زدود.

حجم اظهارنظرهای صریح ایشان در باره ابعاد مختلف نظری تمدن و نیز تحلیل‌های مربوط به تمدن پیشین اسلامی و تمدن غرب چشمگیر است و با توجه به نوآورانه بودن بیشتر آنها انتخاب موضوعی برای صحبت دشوار نیست.

ای کاش عزیزان دست‌اندر کار مؤسسه مجموعه دیدگاه‌های تمدنی ایشان را بسان کتاب ارزشمند «فقه زندگی» در یک مجموعه و در حقیقت به عنوان فرهنگ موضوعی دیدگاه‌های تمدنی ایشان گردآورند تا به عنوان دستمایه‌ای برای پژوهش‌های تحلیلی‌ محل مراجعه قرار گیرد.

گفتار حاضر به مثابه گامی کوچک برای بررسی یکی دیگر از ابعاد تمدن‌اندیشی امام موسی صدر و در حقیقت ادامه سخنرانی مرداد ۱۳۹۴ درباره تمدن‌اندیشی ایشان است.

بیان مسأله

یکی از مهمترین چالش‌های آرمان‌گرایی‌ها چگونه راه پیمودن به سوی عمل و صحنه اجراست. به عنوان مثال در کشور عزیز ما و در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آرمان‌ها و اهداف و سیاست‌های کلی زیبا و والا کم نیست ولی در عرصه عمل شاهدیم که تنها بخشی اندک از آنها جامه تحقق بر تن می‌کند. روشن است که در سطح تمدن، این دشواره از نظر تا عمل و به عبارت دیگر فاصله بینش تمدنی تا کنش تمدنی با چالش‌هایی سخت‌تر و بزرگتر روبروست.

از این رو بررسی و واکاوی فعالیت‌های کسانی که در عرصه فعالیت‌های تمدنی کامیابی داشته‌اند، به منظور کشف رمز و راز چگونگی به اجرا رساندن آرمان‌ها، از اهمیتی بسیار بالا برخوردار است.

پیش از این در سخنرانی «تمدن اندیشی امام موسی صدر»، در توضیحی کوتاه درباره مفهوم تمدن‌اندیشی گفته شد که همان طور که باید بین آگاهی دینی و درد دین داشتن تفاوت قائل شد، در موضوع تمدن نیز داشتن آگاهی تمدنی با داشتن دغدغه تمدنی و نگاه تمدنی و بینش تمدنی تفاوت دارد.

و امام موسی صدر بی‌تردید در زمانه مهجوریت این نوع کلان‌نگری‌ها دارای بینش تمدنی بود. اما مهم این است که امام موسی صدر یک نمونه موفق کنشگر تمدنی هم بود. مهمترین گواه این مدعا این است که شیعیان جنوب لبنان در بدو ورود امام موسی صدر در شمار ضعیف‌ترین، فقیرترین و دورمانده‌ترین گروه اجتماعی لبنان از صحنه مدیریت جامعه بودند ولی اکنون به جایگاهی رسیده‌اند که هیچ معادله‌ای در سطح منطقه بدون حضور آنها و بدون در نظر گرفتن آنها صورت نمی‌بندد. در این گفتار قرار است اندکی در باره کنش تمدنی امام موسی صدر سخن به میان آید.

مفهوم کنش تمدنی

کنش که با اندکی مسامحه می‌توان آن را به همان  معنای رفتار دانست، از منظرهای گوناگون و در دانش‌های مختلف مانند علم کلام، فلسفه، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، اخلاق و جز آن مورد بررسی قرار گرفته است.

در این جا مراد ما از کنش همان اقدام و رفتاری است که برخاسته از ادراک و اراده است. ادراک که با تعابیری دیگر همچون علم، آگاهی، شناخت و بینش هم از آن یاد می‌شود وقتی با اراده که از آن هم با تعابیری دیگر مثل میل، رغبت، انگیزش و گرایش یاد می‌شود به هم می‌آمیزد، انسان را به کاری وامی‌دارد که به آن، کنش گفته می‌شود.

در همین چارچوب، اگر بخواهیم تعریفی برای کنش تمدنی هم ارائه دهیم، می‌توانیم بگوییم: کنش تمدنی رفتاری خودآگاهانه یا ناخودآگاهانه برآمده از بینش تمدنی و انگیزش تمدنی است که از طریق فراهم آوردن زمینه و عوامل و یا کاستن موانع درونی و بیرونی به فرایند ایجاد یا حفظ یک تمدن مدد رساند.

صفت «خودآگاهانه یا ناخودآگانه» در این تعریف، اشاره به این دارد که گاه رفتار تمدنی بدون خودآگاهی کنشگران تمدنی صورت می‌بندد. به عنوان مثال در تمدن پیشین اسلامی، مسلمانان و حتی رهبران دینی و حاکمان جامعه، هیچ یک سخنی از ایجاد تمدن بر زبان نمی‌آوردند و اصولا ذهنیتی در این باره نداشتند ولی رفتارهای آنها رفتار تمدن‌ساز بود.

در تمدن غرب و اصولا در همه تمدن‌های پیشین همین موضوع صدق می‌کند که کنشگران تمدنی نسبت به تمدن‌سازی و تمدن‌ساز بودن رفتارهای خود، خودآگاهی نداشتند ولی نگاه آنها و انگیزه‌های آنها همه ویژگی‌های یک نگاه و انگیزه تمدنی را دارا بود و تمدن آنها در نتیجه همین رفتارها پدید آمد.

این توضیح را هم باید افزود که کنش تمدنی یک مفهوم یکسان (مُتواطِیء) مانند مثلا خود رفتار نیست یا بسیاری از اشیاء مثلا خاک نیست که برای مصادیق آن نتوان درجات مختلف در نظر گرفت و مثلا برخی رفتارها را از نظر رفتار بودن دارای شدت بیشتر و برخی دیگر را داری ضعف شمرد و یا برخی مصادیق خاک را از نظر خاک بودن شدیدتر و برخی دیگر را دارای ضعف شمرد. کنش تمدنی همچون نور یک مفهوم ناهمسان (مُشَکّک) است و می‌تواند شدت و ضعف داشته باشد و به عبارت دیگر پاره‌ای کنش‌ها را می‌توان تمدنی‌تر و پاره‌ای دیگر را غیرتمدنی‌تر شمرد.

معیارهای سنجش کنش تمدنی

برای تشخیص کنش تمدنی و نیز سنجش آن می‌توان معیارهایی در نظر گرفت. با آگاهی از این که پیشینه دانشی ما در این زمینه نزدیک به صفر است و اکنون نیز این معیارها تنها به عنوان یک پیشنهاد برای ارزیابی و نقد و اصلاح و تکمیل از سوی صاحبنظران ارائه می‌شود، می‌توان از موارد زیر به عنوان معیار کنش تمدنی نام برد:

داشتن دایره اثرگذاری گسترده‌ ـ هر کنشی یک دایره اثرگذاری مشخص و مورد انتظار (اثر محول مانند نقش محول در جامعه‌شناسی) دارد، ولی اثر محقق (مانند نقش محقق در جامعه‌شناسی) کنش تمدنی همواره دایره اثرگذاری گسترده‌تری در مقایسه با اثر محول خود دارد.

داشتن آورده برای سطح بالاتر بروز کنش ـ هر کنشی دارای یک سطح نفوذ مشخص است ولی کنش تمدنی به دلیل ماهیت ناهمسان (مشکک) خود، در مقایسه با دیگر کنش‌ها شدت و ژرفای بیشتر دارد.

همگرا و هم‌افزا بودن

بالفعل کردن ظرفیت‌های نهفته

ایجاد خودآگاهی تمدنی و بینش و انگیزه تمدنی در دیگران

امیدافزایی

داشتن تنوع در قلمروهای نقش‌آفرینی

داشتن تنوع در گونه‌ها و قالب‌های عمل

دو معیار اخیر به ویژه درباره رهبران دینی و سیاسی باید مورد توجه قرار گیرد.

روش سنجش کنش تمدنی امام موسی صدر

با در نظر گرفتن محدودیت زمانی شدید مطالعه و گردآوری اطلاعات و ساماندهی مطالب برای ارائه در این محفل فرهیختگی، در یک کوشش مقدماتی و با تکیه بر روش و مراحل زیر بخشی از کنش تمدنی امام موسی صدر مورد بررسی قرار گرفته است:

انتخاب دو محور پایانی معیارها یعنی داشتن تنوع در قلمروهای نقش‌آفرینی و داشتن تنوع در گونه‌ها و قالب‌های عمل به عنوان موضوع سنجش به دلیل آسانی گردآوری اطلاعات درباره آنانتخاب جلد اول مجموعه ارزشمند دوازده‌ جلدی گام به گام با امام به عنوان منبع گردآوری اطلاعات ـ این جلد در بردارنده مجموعه گفتارها و مصاحبه‌ها و مقالات امام موسی صدر در بازه زمانی ۱۹۶۰ تا ۱۹۶۸ میلادی است.

استخراج اطلاعات از بخش روزنگار سال‌های مختلف در این جلد ـ  در این جلد پیش از ارائه مجموعه اسناد هر یک از سال‌ها، بخشی با عنوان روزنگار ایجاد شده است و در آن مهمترین عناوین فعالیت‌های امام در آن سال با رعایت توالی زمانی Chronological گزارش شده است. اطلاعات استخراج شده در این مرحله دربردارنده گزارش ۱۶۱ فعالیت از سوی امام موسی صدر بود.

طراحی جدول  با پنج محور ردیف، سال وقوع، رویداد، گونه فعالیت، قلمرو فعالیت

درج اطلاعات برگرفته از روزنگارها در جدول  ـ در این مرحله ۱۶۱ فعالیت شناسایی شده در ده گونه فعالیت همراه با ذکر فراوانی مطلق آنها به این شرح  دسته‌بندی شد:

همچنین این فعالیتها از نظر قلمرو به شش دسته به شرح زیر دسته‌بندی شد:

توضیح درباره مفهوم هر یک از محورها و منطق ابداع آنها و یافتن مصادیق برای آنها را به فرصتی دیگر باید وانهاد و در اینجا تنها به ذکر این نکته بسنده کرد که برای محدود کردن تعداد گونه‌ها و قلمروها، در مفهوم پاره‌ای از مؤلفه‌ها وسعت معنایی در نظر گرفته شد و مثلا گفت‌وگوهای زمینه‌ساز و یا حل نزاع خانوادگی از سوی امام موسی صدر به نهادسازی و یا ارسال تلگراف به صدور بیانیه و نیز شرکت در کنفرانس خبری به مصاحبه و یا مقوله دین به مقوله فرهنگ افزوده شد و ذیل آن مد نظر قرار گرفت.

روشن است که این جدول‌ها از طریق افزودن مؤلفه‌هایی دیگر مثل زمان و مکان و برشمردن رویدادهای همزمان و مشخص ساختن سطح تعامل (از فرد تا جهان) می‌تواند بسیار کامل‌تر باشد ولی با توجه به این که هدف طراحی این جدول‌ها در اینجا تنها نشان دادن نمونه‌هایی برای چگونه کار کردن است، به همین مؤلفه‌های محدود بسنده می‌شود.

در همین‌جا فرصت را مغتنم می‌شمردم و پینشهاد اجرای یک طرح پژوهشی گسترده و با نرم‌افزارهای پیشرفته را برای گونه‌شناسی و تحلیل رفتارهای (تمدنی) امام موسی صدر به عزیزان دست اندکار مؤسسه تقدیم می‌دارم.

طراحی چند نمودار به عنوان نمونه

بر پایه جدول‌های تدوین شده، و با در نظر گرفتن سال وقوع گونه‌ها و قلمروها چهار نمودار به شرح زیر طراحی شد:

تحلیل این نمودار و نمودارهای بعدی آسان است و مثلا در این نمودار متوجه تنوع فعالیت‌های امام موسی صدر و پراکندگی آن در سال‌های مختلف می‌شویم. مثلا امام موسی صدر بیشترین سخنرانی خود را در سال ۱۹۶۷ و در مرحله پس از آن در سال ۱۹۶۶ داشته است.

این نمودار هم نشان می‌دهد که تنوع فعالیت‌های امام موسی صدر در سال‌های نخست حضور در لبنان زیاد نبوده است و سپس افزایش یافته است.

این نمودار هم ما را با قلمرو فعالیت‌های امام موسی صدر آشنا می‌سازد و به عنوان مثال متوجه می‌شویم در شرایطی که برای سال ۱۹۶۰ م. هیچ فعالیت فرهنگی ثبت نشده است، در سال ۱۹۶۷م. بیشترین فعالیت فرهنگی ثبت شده است و همچنین حجم فعالیت‌های فرهنگی امام موسی صدر در سال‌های ۱۹۶۳م. و ۱۹۶۶ م. یکسان بوده است.

این نمودار نیز به خوبی نشان می‌دهد قلمرو فعالیت‌های امام موسی صدر در سال‌های نخست حضور در لبنان بود ولی سپس دایره آن گسترش یافت.

دوباره تأکید می‌نماید این نمودارها جنبه آزمایش دارد و چه بسا اشتباه‌هایی در این محاسبه صورت گرفته باشد، ولی هدف آن است که اهمیت و چگونگی گونه‌شناسی فعالیت‌های امام موسی صدر برجسته شود.

سخن آخر

با توجه به تعریفی که برای کنش تمدنی و معیارهای سنجش آن ارائه شد و با محور قرار دادن دو معیار تنوع در گونه‌ها و قالب‌های عمل و نیز تنوع در قلمروهای نقش‌آفرینی که به ویژه برای سنجش رفتار تمدنی رهبران دینی و سیاسی سودمند است، بررسی اقدامات امام موسی صدر در یک بازه زمانی محدود از سال ۱۹۶۰ تا سال ۱۹۶۸ م. نشان دهنده تمدنی بودن آنهاست. این بررسی مقدماتی به روشنی نشان دهنده آن است که امام موسی صدر به عنوان یک اندیشمند و کنشگر موفق تمدنی همچنان شایسته بازخوانی است.

* این مقاله در نشست علمی تخصصی «بررسی اندیشه‌های تمدن‌ساز امام موسی صدر» در دانشگاه اصفهان، ۲ دی ماه ۱۳۹۸ ارائه شده است.

پایان پیام/ص