مردم‌شناسی سرزمین یمن | از بحران هویت تا تمایل برای ارتباط با بدنه علمی ایران

به گزارش ردنا (ادیان‌نیوز)، نشست علمی “ژئوپلیتیک یمن امروز” پیش از ظهر دوشنبه ـ دوم خراداد ۱۴۰۱ ـ به همت دانشکده شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب در سالن امام موسی صدرِ این دانشگاه برگزار شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب در این نشست درباره اهمیت شناخت محیط و میدان کشورها اظهار داشت: در کنار مطالعات کتابخانه ای، بحث ها باید ناظر به میدان باشد و عدم حضور در میدان از خلأهای کارهای ماست. ضرورت دارد کارها ناظر به واقعیت های امروز باشد و یکی از فلسفه های تأسیس دانشگاه ادیان و مذاهب همین امر است.

دکتر «سید علی موسوی نژاد» ادامه داد: باید سری در کتابخانه و دانشگاه، و سری به میدان و تعامل داشته باشیم و تا حدودی دانشگاه ادیان و مذاهب این نکته را مورد توجه قرار داده است. امروزه بسیار نیازمند مطالعات آکادمیک علمیِ ناظر به میدان هستیم.

دکتر موسوی نژاد درباره اهمیت شناخت سرزمین و جغرافیا اظهار داشت: جغرافیا، ژئوپلیتیک و ویژگی های یک سرزمین را باید بشناسیم. اگر درباره شیعیان لبنان، عراق، سوریه یا یمن مطالعه می کنیم باید ویژگی های سرزمینی این کشورها را بشناسیم و ضروری است مقاله، کتاب و پایان نامه هایی نوشته شود؛ کاری که غربی ها می کنند و کرده اند و پیش از حضور در کشورهای اسلامی درباره ژئوپلیتیک آنها مطالعاتی داشته اند. در این راستا ناهمواری ها، رودخانه ها، مواد معدنی، دسترسی به دریاها و اقیانوس ها، همسایگان و کشورهایی همجوار، انسان شناسی و کمیت و کیفیت و آداب و رسوم و خلق و خوی مردم یک کشور، در شناخت سرزمین و جغرافیا اهمیت بسیاری دارد.

وی درباره اهمیت شناخت دین و مذهب اظهار داشت: در بحث مردم شناسی از عواملی که در دهه های اخیر مورد توجه قرار گرفته، عامل مذهب و دین است. این امر به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران اهمیت بسیاری پیدا کرده است. انقلاب اسلامی ایران حرکت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی پس از دوران مدرن و نا امیدی از مذهب بود لذا در بحث مردم شناسی در دوران مدرن، دین و مذهب مورد توجه قرار می گیرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب با اشاره به ضرورت تعامل با مردم یمن اظهار داشت: یمنی ها بسیار مایل هستند که با بدنه علمی ایران ارتباط داشته باشند.

وی درباره ساختار جمعیتی این کشور گفت: در یمن تیره ایرانی هم داریم که به “ابناء” یا “ابناء الفرس” معروف هستند. آنان ایرانی الاصل هستند و قبل از اسلام در یمن ساکن شدند. اصل و ریشه ابناوی از یمن نیست. لذا ارتباط ایرانی ها با یمن ریشه دار است.

کارشناس مسائل یمن، درباره اسلام آوردن مردم این کشور گفت: ویژگی مهم اسلام آوردن یمنی ها این است که به دست حضرت علی(ع) مسلمان شدند. قبیله هَمْدان‏ نقش زیادی در اسلام این سرزمین ایفا کرد و برای تشیع و اهل بیت(ع) جانفشانی های زیادی کرده اند. هسته اول کوفه، یمنی است. یمنی ها نسخه کوچکی از یمن را به کوفه آوردند و اغلب قبایل ساکن در کوفه، یمنی بودند.

مردم‌شناسی مردم یمن

وی درباره ویژگی های مردم یمن اظهارد اشت: یمنی ها انسان های سلحشور، صاف و بی غل و عش، پای کار و بدون پیچیدگی های خاص هستند. انسان ها در عصر مدرنیته خیلی پیچیده شده اند اما یمنی ها از قدیم به ساده زیستی، کم توقعی، شجاعت و سلحشوری معروف هستند. “سیف یمانی” به معنی شمشیر یمن، خصوصیت نداشته است اما شمشیرزن های آن که یمنی هستند، خصوصیت دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب با بیان اینکه قوام اسلام و فتوحات مسلمانان با حضور یمنی ها محقق شده است، افزود: اهالی یمن اسلام را به راحتی قبول کردند. روایتی منسوب به پیامبر(ص) وجود دارد که رگ و ریشه ایمان و حکمت از یمن است. همچنین در روایت دیگری از پیامبر(ص) آمده است که “هم الین قلبا” یمنی ها از دیگران نرم دل تر هستند. آنان آماده پذیرش حق بوده و در برابر حق از خود مقاومت نشان نمی دهند.

وی درباره ساختار مذهبی در کشور یمن در صدر اسلام گفت: مثل بقیه سرزمین های اسلامی دو دستگی در یمن هم بازتاب داشت. گروهی از مسلمانان یمن مثل قبیله هَمْدان‏ با امام علی(ع) بودند. بخش مهمی از مردم یمن شیعی الهوی بودند و به تشیع گرایش جدی داشتند اما بخش هایی دیگر پیرو خلفا شدند و روال تاریخ را پذیرفتند.

دکتر موسوی نژاد ادامه داد: در قرن اول و دوم، دسته بندی ها بین شیعه و اهل سنت پررنگ نیست. البته می توانیم درباره اصحاب ائمه(ع) و راویان حدیث یمنی کار کنیم. در قرن سوم و در اواخر دوران ائمه(ع)، دسته بندی ها پررنگ می شود. محمد بن ادریس شافعی پس از سفر به صنعا، فقه شافعی را در یمن رواج داد. حضور تشیع هم در این کشور سابقه داشته و مهاجرت ها و رفت آمدهایی بین شیعیان و یمنی ها بوده است.

وی درباره اعتقاد به مبارزه و قیام در زیدیه گفت: زیدیه انقلابی و مبارز بود و اساسا تشیع با اعتقاد به امامت، در ذات خود نفی حکومت های دیگران را دارد و شیعیان زیر بار حکومت خلفا نمی روند. زیدی ها تاکتیک قیام مسلحانه را برگزیدند و شعار انقلابی تری سر می دادند. آنها اصل اهل بیت(ع) و مرجعیت علمی اهل بیت(ع) و مراجعه به عترت را قبول داشتند و از مکتب امام باقر و صادق علیهم السلام استفاده زیادی کردند. اما از امام سجاد(ع) به بعد دنبال کسانی بودند که قیام کنند. زید بن علی از نظر آنان امام است، چرا؟ چون او پس از سه امام نخست قیام کرده است.

کارشناس کشور یمن اضافه کرد: زیدی ها صرفا در یمن حضور نداشتند. زیدیه در عراق و شهر کوفه شکل گرفت. کوفه تا قرن پنجم و ششم، کانون اصلی زیدی ها بود اما از قرن سوم به بعد به نقاط دورتر پراکنده شدند و به یمن و شمال ایران رفتند. چرا به یمن رفتند؟ چون یمن از لحاظ جغرافیایی و مردمی مناسب بود و زمینه وجود داشت.

وی درباره نقطه عطف حضور زیدیه در یمن گفت: “یحیی الهادی الی الحق” نوه قاسم رسّی به یمن رفت و دولتی تشکیل داد. به مرور زمان زیدی ها رقبای خود را تضعیف کردند؛ اسماعیلیه، اثنی عشری ها و اهل سنت هم تحت الشعاع زیدی ها قرار گرفتند. زیدی ها در برخی دوره ها در اقلیت بودند اما در تاریخ و سیاست یمن نقش پررنگ تری داشتند و حاکمیت عمدتا دست آنها بوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب درباره دوران معاصر زیدی ها اظهار داشت: زیدی ها با فراز و نشیب هایی به دوران معاصر رسیدند. آنان رقبای اهل سنت داشتند. در مقطعی اسماعیلی ها بر سرزمین یمن حکومت کردند و در دوران معاصر چند بار عثمانی ها یمن را تصرف کردند اما یمنی ها آنها را کنار زدند و خودشان حاکم شدند. یمن مثل ایران در مقاطع مهمی استقلال داشته و زیدی ها حکومت داشتند. زیدی ها ۷۰ امام داشتند که حکومت آنها به صورت مطلقه بود. امامان زیدی در برابر افکار جدید و مدرن مقاومت کردند و می گفتند همین که هست! افرادی در مطبوعات پیشنهاد می کردند که امام زیدی اشراف داشته باشد اما نخست وزیر و … را مردم انتخاب کنند اما امامان زیدی قبول نکردند و در نهایت در سال ۱۹۴۸ میلادی انقلابی در یمن به نام “ثوره الدستور” به وقوع پیوست، انقلابی ها امام زدیدی را ترور، و امام جدیدی انتخاب کردند.

وی ادامه داد: امامان زیدی خود را با شرایط جدید وفق نداند. از موفقیت ها و ویژگی های انقلاب اسلامی ایران آشتی دادن سنت و مدرنیته بود، اما زیدی ها این کار را نکردند. در سال ۱۹۶۲ میلادی ارتشی های سکولار، در یمن کودتا کردند، امام را کنار زدند و در این کشور جمهوری اعلام کردند. از آن زمان به بعد زیدی ها به حاشیه رفتند و تضعیف شدند.

شکست طرح و برنامه نظامیان در یمن

دکتر موسوی نژاد درباره ضعف دولت های پس از کودتا اظهار داشت: ارتشی هایی که کودتا کردند موفق به مدیریت کشور نشدند و این کشور به بحران هایی دچار شد. از بحران های مهم در ۵۰ ساله اخیر، بحران مشروعیت بود. نظامیان به دنبال برپایی جمهوری و دموکراسی در یمن بودند اما موفق نشدند و مقبولیت هم نداشتند. از سوی دیگر وعده های اقتصادی را هم نتوانستند محقق کنند. می گفتند که امامان زیدی مردم یمن را عقب نگه داشته اند و به امامان زیدی، ارتجاع گرا می گفتند و شعار پیشرفت و توسعه می دادند؛ در حالی که نتوانستند به شعارهای خود جامعه عمل بپوشانند.

وی افزود: حکومت های کودتا وابسته بودند و در تاریخ و تمدن کشور یمن ریشه نداشتند؛ الگوی ارتشی ها، مصر و شوروی بود و بر اساس نسخه ناسیونالیسم عربی کودتا کردند.

کارشناس کشور یمن با بیان اینکه دولت های یمن از سال ۱۹۶۲ به اهدف خود نرسیدند و بحران های مختلف داشتند، افزود: یکی از مشکلات در این کشور بحران هویت بود و دولت ها می خواستند انسان یمنی را از هویت خود خارج کنند. آنان پس از انقلاب ایران، به دلیل اینکه مبادا تشیع به یمن برگردد به وهابیت و سلفیت مجال حضور دادند و در نتیجه، نسل جدید یمنی نمی دانست که سلفی هستند، سنی هستند و یا زیدی؟ زیدی ها به دلیل عقل گرایی افراطی در شعائر کوتاهی کردند و همه چیز آنها رنگ روشنفکری گرفته بود. چون شعائر مثل عزاداری، اربعین، غدیر و … در شیعه اثنی عشری خط کشی ها را مشخص می کند و به انسان شیعی هویت می دهد.

وضعیت بحران هویت در یمن

وی درباره بحران هویت در بین یمنی ها گفت:

حکومت ها با برنامه ریزی و به صورت جهت دار، تبلیغ می کردند که زیدی ها با اهل سنت و خلفا مشکل ندارند در حالی که این حرف درستی نیست و تاریخ هم این را قبول نمی کند. حکومت های سکولار می خواستند یمن را در منظومه اهل سنت منطقه تعریف کنند به همین دلیل نفی اعتقادات اصیل زیدی را آغاز کردند. از سوی دیگر با پول عربستان، وهابی گری و سلفی گری را در یمن ترویج کردند به گونه ای که این کشور حیات خلوت جریان های تکفیری شد؛ حوزه های علمیه بزرگ و مدراس سلفی پروری ایجاد کردند و تندترین سلفی ها مثل “ابو عبدالرحمن مقبل وادعی” از این مدارس تربیت شدند که بسیاری از آنان رگ و ریشه زیدی داشتند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب درباره فعالیت های شهید حسین الحوثی گفت: در این بحران ها، فعالیت های شهید حسین الحوثی آغاز شد. او مذهب زیدی و تشیع را زنده کرد. حسین الحوثی روی بحران ها انگشت گذاشت و جریان جدیدی را بنیانگذاری کرد.

وی ادامه داد: حسین الحوثی اندیشه های زیدی را احیا و از سنی گری و محافظه کاری زیدی ها انتقاد می کرد. ابتدا در دهه نود با گروهی به نام “شباب المومن” به کار فرهنگی در روستاها مشغول شد و قرآن آموزش می داد. او در روستاها جوانان را جذب می کرد و از انقلاب اسلامی ایران تأثیر پذیرفته بود. مدل مطلوب او امام خمینی بود. الگوی او بدون هیچ تردیدی انقلاب اسلامی ایران بود.

دکتر موسوی نژاد درباره افکار حسین الحوثی گفت: یمنی ها به شخصیت های کاریزما علاقه دارند و خیلی به آنها احترام می گذارند. حوثی ها درباره حسین الحوثی همیشه “سیدی الحسین” را تکرار می کنند. در سخنرانی های حسین الحوثی، در فاصله چند سال، ۱۱۰ بار نام امام خمینی(ره) آمده است. او خیلی به انقلاب ایران، خودباوری، نفی سلطه بیگانگان، خدمات جهاد سازندگی به روستاها، پیشرفت های ایران و … تأکید داشت. حسین الحوثی دید مثبتی به اهداف اولیه انقلاب داشت و در سخنان خود به دفاع مقدس و مقاومت ایران در برابر تمام دنیا اشاره می کرد. وی می گوید”همه دنیا از صدام حمایت کردند اما ایرانی ها پشت سر امام خمینی(ره) رفتند و به پیروزی رسیدند. از سوی دیگر دشمنان ایران مثل صدام به خفت افتادند و این سنت خداست.” این سخنان در ذهن نسل حاضر زیدی ها وجود دارد و جوانان امروز یمن تربیت شده تعالیم حسین الحوثی هستند. آنان شعارهای مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسرائیل سر می دهند و تبرای قولی دارند. معتقدند باید ظلم را از بین برد و اگر نتوانستیم، می توانیم شعار دهیم و شعار آنها غلیط تر است. حسین الحوثی تحلیل های تندی ضد یهود دارد و رگ و ریشه یهودی ها را عدوات و دشمنی با مسلمانان معرفی می کند.

وی با بیان اینکه بیت حوثی از بیت سادات در یمن و مورد احترام هستند، افزود: ساختار کشور یمن قبیله ای است و قبیله به راحتی از بین نمی رود. امروزه عربستان تنها مانده و در حمله به یمن اشتباه کرد. مردم یمن در محاصره کامل هستند اما مقاومت می کنند و این مقاومت ادامه خواهد داشت. مهمترین پیروزی انصارالله این است که علی رغم بسیج تمام قدرت ها مقاومت می کنند. انصارالله با اهل سنت همکاری دارد و اهل سنت یمن، انصارالله را بر وهابی ها و سلفی ها ترجیح می دهند.