بررسی مسأله «ربــا» در منظر ادیان

به گزارش ادیان نیوز، چند
سالی می‎شود که در ایران بانک‎‎ها و موسساتی با نام‎‎ها و عناوین مختلف
ظهور و بروز پیدا می‎کنند که بخشی از آن‎‎ها دارای مجوز از بانک مرکزی
هستند و برخی هم مجوز‎های لازم را ندارند و گاهی هم این بانک‎‎ها و موسسات
فاقد مجوز، بحران‎‎هایی در مقیاس کوچک در اقتصاد کشور ایجاد می‎کنند که
بعضی اوقات بخش اعظم دارایی افرادی که در این بانک‎‎ها و موسسات مالی
سپرده‎گذاری کرده‎اند، از بین می‎رود. اما عمدتا این بانک‎‎ها و موسسات
مالی با تبلیغات اغواگرانه در مورد سود سپرده‎گذاری و ارائه تسهیلات پا
به‎عرصه اقتصاد کشور می‎نهند و در ادامه فعالیت‎‎های خود گاه با شکست و گاه
با موفقیت مواجه می‎شوند. در کنار این موضوع چند دهه است که در کشور بحث
اقتصاد اسلامی و بانکداری اسلامی مطرح شده که در این‌باره نقد‎ نظر‎های
بسیاری پدید آمده است.

برخی معتقدند که در میهن اسلامی، بانکداری اسلامی به
محاق رفته و باید راهکار‎های جدیدی برای خلق یک سیستم بانکداری بر مبنای
اقتصاد اسلامی ارائه کرد. شبهه‎ای که در زمینه بانک و بانکداری مطرح می‎شود
و فقها هم در مورد آن بسیار بحث کرده‎اند، موضوع ربا در بانکداری است.

بحث
بانکداری ربوی و خود ربا از دیرباز در جوامع گوناگون مطرح بوده است. در
این زمینه حجت‎الاسلام والمسلمین حسین انصاریان طی مطلبی اشاره دارد:
«گذشته از شرایع آسمانی، در فکر ساده و بی‎آلایش ملل و اقوام پیشین یک نوع
عمل ظالمانه و دور از انصاف به‌شمار می‎رفته ولی به‎تدریج عادات زشت در آن
تاثیر کرده و به‎قیاس کالا یا خانه که به اجاره واگذار می‎شده عنوان جدیدی
برای آن تراشیده و بنام اجرت و مال‎الاجاره متداول کردند. ولی با تغییر
دادن عنوان نمی‎توان آثار شوم آن را از افکار عمومی و محیط اقتصادی
بزدایند، مخصوصا در نظام طبقاتی وسیله قاطعی در دست سرمایه‎داران در از پا
درآوردن بدهکاران بود. در تمدن‎‎های بعدی، سود و بهره را به درصدی اندک
محدود و زاید بر آن را غیر قانونی اعلام کردند و برای آن مجازات معین شد!»

یا در بخش دیگری می‎خوانیم: «اگر برادرت فقیر شد و دست نیاز
به‎سوی تو دراز کرد او را یاری کن، خواه غریب باشد یا هموطن تو؛ او را کمک
کن تا همراه تو زندگی کند و از او ربا نگیر و از خدای بترس». هم‎چنین تاکید
شده است: «از برادرت هیچ سودی طلب نکن، نه بر پول نقد و نه بر طعام و نه
بر هر چیزی که قرض داده می‎شود. فقط به بیگانه می‎توانی قرض ربوی بدهی». از
عبارت اخیر، استفاده کرده و گفته‎اند که گرفتن ربا از غیر یهودی اشکال
ندارد.

رشید رضا، از علمای اهل سنت، هنگام تفسیر آیه شریفه «فبظلم من الذین
هادوا حرمنا علیهم» نص فوق را آورده و از استاد خود شیخ محمد عبده، نقل
کرده که نسخه اصلی تورات فاقد عبارت «به بیگانه می‎توانی قرض ربوی بدهی»
بوده است، اما در نسخه فعلی که بعد از دوران اسارت نوشته شده است، ظاهرا
این جمله را از مفهوم کلمه برادر ـ که گرفتن ربا از وی نهی شده بود ـ
استفاده کرده‎اند؛ یعنی می‎توانی به غیر برادر خود (غیر یهودی) قرض ربوی
بدهی. در کتاب سلمونیک و شولحان عادوخ که متون احکام دین یهودند، بعد از
ذکر انواع ربا، آمده است: «شبهات رباخوار مردود است و عمل او در حد شرک و
یک کار پست حیوانی است».

در آیین یهود، علاوه بر تحریم ربا، احکام ربا،
احکام و قوانینی در حمایت از بدهکاران وضع شده بود و گرفتن وثیقه جز با
شرایط خاص، برای طلبکار جایز نبود. در تورات می‎خوانیم: «چون به همسایه خود
قرض دهی، برای گرفتن گرو به خانه‎اش داخل مشو بلکه بیرون بایست تا شخصی که
به او قرض می‎دهی، گرو را نزد تو بیرون آورد و اگر مرد فقیر باشد، در گرو
او مخواب و به هنگام غروب آفتاب، گرو او را به او پس بده تا در رخت خود
بخوابد و تو را برکت دهد».

همه این نصوص نشانه این است که ربا در شریعت
یهود حرام بود. بنی اسرائیل مدت زیادی به این احکام عمل می‎کردند، اما
به‎تدریج، در اثر حرص و مال دوستی به معاملات ربوی دست یازیدند و کار
به‎جایی رسید که هنگام فقر و بی‎چیزی بدهکاران، پسران یا خود آنان را
به‎جای طلب خویش، می‎گرفتند و به بندگی در می‎آوردند.

در رابطه با بحث
تحریم ربا در ادیان مختلف و دین یهودیت حجت‎الاسلام والمسلمین حسنی،
کارشناس مسائل اقتصاد اسلامی، معتقد است: «در دین یهودیت و دین مسیحیت ربا
تحریم شده است و آیات متعددی هم در تورات و هم در انجیل مبنی بر حرمت ربا
وجود دارد. یعنی بحث تحریم ربا در سه دین یهود، مسیحیت و اسلام بوده و در
هر سه گروه از ادیان این‎گونه نبوده است که همه متدینین آن دین پایبند به
حکم شرعی باشند و آن را رعایت کنند. یکی از مسائلی که ما در هر سه دین شاهد
هستیم بحث حیله‎‎های فرار از رباست. متاسفانه در هر سه دین ما این موضوع
را شاهد هستیم که برخی با انواع توجیهات و معاملات شبیه ربا حکم شرعی ربا
را دور می‎زنند و شرعی بودن آن را تحریف و راهکار‎هایی به‎عنوان حیله ربا
مطرح می‎کنند».

وی می‎افزاید: «در دین یهودیت هم حیله‎‎های ربا وجود
داشته است. برخی از یهودی‎‎ها با استفاده یا به‎عبارت دقیق‎تر با
سوءاستفاده از برخی واژه‎‎هایی که در تورات آمده است، ربا را تحریف
کرده‎اند. در تورات وقتی خداوند متعال ربا را تحریم می‎کند، از واژه
«برادر» استفاده کرده و فرموده است وقتی به برادرت قرض می‎دهی از او ربا
نگیر. بخشی از یهودی‎‎ها گفته‎اند ما از این ‎چنین برداشت می‎کنیم که تحریم
ربا به قوم یهود اختصاص دارد و بنابراین اگر یهودی با غیریهودی بخواهد
معامله ربوی انجام بدهد، اشکالی ندارد چون تورات گفته است که از برادرت حق
نداری ربا بگیری، اما به سایر ادیان و مذاهب و غیربرادر می‎توانی قرض ربوی
بدهی!

و هم‎چنین بیان شده است:
«اگر به کسانی قرض دهید که امید بازگرداندن را از آن‎‎ها دارید، چه فضیلتی
برای شما دارد! گناهکاران نیز به همدیگر قرض ربوی می‎دهند تا آن‎‎ها مثل آن
را برگردانند».

تا عصر رنسانس، علمای مسیحیت هم‎صدا با کتاب مقدس، ربا
را تحریم کردند و کوشیدند با بیان حکمت تحریم ربا، مردم را از ارتکاب این
گناه باز دارند. قدیس گریگوار دونین ربا را گرفتن مال دیگران می‎دانست اما
در قرن دوازدهم میلادی، عده‎ای از حقوق‎دانان با استناد به مجمع‌القوانین
ژوستی نیان به دفاع از تجویز بهره پرداختند، لیکن سومین شورای لاتران مجددا
گرفتن بهره را ممنوع و حکم کرد کسانی که آشکارا رباخواری را پیشه خود
ساخته‎اند، حق شرکت در مراسم دینی را نخواهند داشت و هیچ کشیشی صدقات
آن‎‎ها را قبول نخواهد کرد و اگر بدون توبه از دنیا بروند، اجازه دفن در
گورستان عیسویان برای آن‎‎ها صادر نخواهد شد. قرن‎‎های زیادی ربا از سوی
کلیسا و قوانین مدنی کشور‎های مسیحی، ممنوع اعلام شده بود.

کلیسا مسیحیان
رباخوار را با یهودیان برابر می‎شمرد و برای آنان مجازات‎‎هایی اعمال
می‎کرد. از قرن ۱۲ تا ۱۵ میلادی، به علت گسترش ارتباط بین شرق و غرب،
تحولات بزرگی در تمام زمینه‎ها از جمله در فعالیت‎‎های اقتصادی پدید آمد و
به‎تدریج، زمینه ترویج ربا در میان عموم مردم فراهم شد. توسعه صنعت و
بازرگانی مستلزم به‎کارگیری پس‎انداز‎های راکد جامعه در معاملات بود. برای
کشور‎هایی که درگیر جنگ یا مشکلات دیگری بودند، قرض کردن بسیار آسان‎تر از
اخذ مالیات بود. اصناف، هم قرض می‎گرفتند و هم قرض می‎دادند و در هر دو
صورت، بهره رکن اصلی معامله را تشکیل می‎داد. مالکانی که مشغول توسعه املاک
خویش یا عازم جنگ‎‎های صلیبی بودند، از وام‎دهندگان استقبال خوبی کردند.

کلیسا‎ها و دیر‎ها که روزی پرچم مبارزه علیه رباخواری را برافراشته بودند،
برای مقابله با افزایش روزافزون قیمت‎‎ها یا ر‎هایی از پیامد‎های مالی، دست
نیاز به‎سوی یهودیان ـ که بزرگ‎ترین منابع مالی در اختیارشان بود ـ دراز
کردند.

در این‌باره حجت‎الاسلام حسنی به خبرنگار پنجره می‎گوید: «در
مسیحیت تا قرون ششم و هفتم میلادی با شدت و حدت در مقابل ربا مقاومت می‎شود
ولی بعد از آن توجیهات ربا شروع می‎شود و بعد از صنعتی شدن اروپا و پدیده
رنسانس می‎بینیم که بحث ربا و قرض دادن ربوی به اوج خود می‎رسد و باعث
به‎وجود آمدن انواع حیله‎‎های فرار از ربا می‎شود.

با وجود این، برخی از همان آغاز، با موضوع حرمت ربا به
مخالفت برخاستند و بعد‎ها برخی از مسلمین راه‌هایی برای ر‎هایی از تحریم
ربا ایجاد کردند. در این رابطه حجت‌الاسلام حسنی معتقد است: «در دین اسلام
هم، شبیه دین یهودیت و مسیحیت، در همان ابتدا که ربا تحریم شد، گروهی از
مسلمین در برابر حکم خداوند ایستادگی می‎کردند. در برابر این بیان خداوند
که می‌فرماید «انماالبیع مثل الربا و احل الله البیع و حرم الربا» مخالفت
می‌ورزیدند و معتقد بودند که قرارداد‎های بیع و ربا شبیه هم هستند چرا
خداوند باید یکی را حرام کند و دیگر را حلال؟ و چه تفاوتی بین این‎‎ها وجود
دارد؟! بعد هم که آیات قرآن آمد و با شدت و حدت ربا را تحریم کرد
راه‎‎هایی برای فرار از ربا به‎وجود آوردند و قرارداد‎هایی شبیه ربا طراحی
کردند که تفاوت ماهوی با ربا نداشتند و همان ربا محسوب می‎شدند».

در یک
جمع‌بندی اجمالی می‎توان چنین برداشت کرد که در عرصه اقتصاد دست‎‎هایی وجود
دارند که با وجود حرمت فعل ربا، هم‎چنان راه‎‎هایی برای فرار از این کار
حرام دست و پا کرده‎اند اما باید توجه داشت که خداوند می‎فرماید: «وَ
أَسِروا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصدُورِ/ و
[اگر] سخن خود را پنهان دارید، یا آشکارش کنید، در حقیقت وی به راز دل‎ها
آگاه است.»

منبع: تبیان