کالایی‌شدن زیارت: از تبرک پرتابل تا زیارت آنلاین(۲)
در سال‌های اخیر اما شاهد تغییراتی در فرم‌های زیارتی هستیم. در اشکال جدید، و با برهم‌خوردن منطق مکانی ـ زمانی زیارت، تبرک شکل پرتابل و غیرایستا پیدا کرده است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، در سال‌های اخیر اما شاهد تغییراتی در فرم‌های زیارتی هستیم. در اشکال جدید، و با برهم‌خوردن منطق مکانی ـ زمانی زیارت، تبرک شکل پرتابل و غیرایستا پیدا کرده است. به‌عنوان مثال زیارت دیگر لزوماً متضمن سفر (فیزیکی) نیست. «زیارت مجازی» (آنلاین) این امکان را به زائر می‌دهد که بدون حرکت فیزیکی و بدون خروج از جغرافیای خود و حتی از خانه‌ی خود، نوعی از زیارت را تجربه کند. راه‌اندازی کارناوال‌های تبرک‌بخشی نمونه‌ی دیگری از تغییرات مناسک زیارت است. (که البته در فرهنگ مسیحیت نمونه‌های مشابه دارد؛ اما در فرهنگ شیعی پیشتر سابقه نداشته است.) در این شکل جدید، به‌‌جای آن‌که زایران برای بهره‌مندشدن از برکت، دشواری سفر را بر خود تحمیل کنند، گروهی از کارگزاران مکان مقدس و پرسنل خدمات مناسکی (در مقام نمایندگان/سفیرانِ خودخوانده‌ی امر قدسی) شیء متبرک را از محل خود خارج کرده و نزد افراد می‌برند: نوعی تبرکِ پرتابل که دیگر در آن لازمه‌ی تبرک‌جستن رفتن به «زیارتِ» صاحب برکت یا حتی زیارتِ زایرِ او نیست. نمونه‌ی مشهور این پدیده، راه‌اندازی «کاروان زیر سایه‌ی خورشید» توسط آستان قدس رضوی است که طی آن، گروهی از خدام حرم، با سفر به کشورها و شهرهای مختلف و مکان‌هایی که معمولاً افراد حاضر در آن‌ها از سفر زیارتی ناتوان اند (مانند بیمارستان‌ها و زندان‌ها)، با تشریفاتی خاص و همراه با خواندن اشعار مذهبی و مداحی، پرچمی متبرک را دورگردانی می‌کنند تا حضار با لمس آن، تبرک‌جویی کنند. به‌عبارت دیگر نوعی فضای مصنوعی زیارت را در آن مکان ایجاد می‌کنند. این ابتکار در سال‌های پایانی تولیت مرحوم واعظ طبسی آغاز شد اما در دوره‌ی تولیت سیدابراهیم رییسی با تبلیغات رسانه‌ای گسترده همراه شد و پس از او در تولیت فعلی نیز ادامه دارد. و از آن‌جا که آستان قدس رضوی برای دیگر تولیت‌های کشور الگو و مادر را دارد، دیگر آستان‌ها هم به راه‌اندازی کاروان‌های مشابه رو آورده‌اند.
تفکیک تبرک از زیارت، آن را از عقبه‌ی معنایی و میدان منطقیِ مناسکی خود خارج می‌سازد و به «کالا» تبدیل می‌کند. کالایی قابل خرید و فروش و قابل حمل و نقل. امری که در سال‌های اخیر، برای متولیان مذهبی زمینه‌ساز ایجاد بازار و کسب منافع اقتصادی شده است. نمونه‌ی دیگر کالا‌شدن تبرک را در برند‌های خاص اماکن مذهبی (مانند برند محصولات «رضوی») می‌توان دید و تبدیل‌شدن بخشی از فضای حرم‌ها به فروشگاه محصولات «مقدس». توجه به ذایقه‌ی مذهبی عامه‌پسند زایران، در انتخاب برند و طراحی و بسته‌بندی این محصولات (نبات، هل، نقل، زعفران، تنقلات و…) هم کاملاً مشهود است. بی‌جهت نیست که در طراحی فضاهای جدید زیارتگاه‌ها و طرح‌های توسعه‌ی حرم‌ها، بازار (نه در معنای سنتی و مردمیِ آن) بلکه در شکل شبه‌مدرن و مصرف‌محور جایگاه برجسته‌ای دارد و اماکن زیارتی توسط پاساژهایی که با سرمایه‌گذاری و مشارکت متولیان مذهبی ساخته شده‌اند، محاصره شده‌اند.
ادامه‌ی این روند، که همراه با توسعه‌ی شتابناک فیزیکی و سخت‌افزاری اماکن مقدس است، متولیان اماکن شیعی (آستان‌های مقدس) را قدرتی مضاعف بخشیده و به عرضه‌کنندگان کالا و خدمات زیارتی و فروشندگان امر متبرک به مشتریان تبدیل می‌کند. در این صورت جدید، «آستان مقدس» به‌مثابه‌ی یک نهاد مستقل، جزیی از فرایند زیارت شده و میان زایر و امر قدسی واسطه می‌شود. امر قدسی، حالا دیگر در مالکیت نهاد تولیت است و اوست که نوع و کیفیت اثربخشی‌اش را تعیین می‌سازد. به‌عبارت دیگر، در این صورت‌بندی تازه، زیارت به کالا، زائر به مشتری، متولیان به مالک و امر قدسی به سرمایه و مایملک تبدیل شده است.