صلح و اصلاح جهان؛ چه زمان و چگونه؟

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، سومین همایش بین‌المللی صلح و حل منازعه امروز، ۲۶ مهر، با سخنرانی جمعی از اندیشمندان در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و با مشارکت انجمن علمی مطالعات صلح ایران برگزار شد.

در ادامه متن سخنان رضا داوری‌اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، را در افتتاحیه این همایش می‌خوانید که با موضوع «حفظ صلح تا کی و کجا و چگونه ممکن است؟» ایراد شده است.

فغان ز جغد جنگ و مرغوای او

که تا ابد بریده باد نای او

بریده باد نای او و تا ابد

گسسته و شکسته پر و پای او

ز من بریده یار آشنای من

کز او بریده باد آشنای او

چه باشد از بلای جنگ صعبتر؟

که کس امان نیابد از بلای او

شراب او ز خون مرد رنجبر

وز استخوان کارگر، غذای او

همی زند صلای مرگ و نیست کس

که جان برد ز صدمت صلای او

همی دهد ندای خوف و می‌رسد

به هر دلی مهابت ندای او

برای اهل فلسفه سخن گفتن از صلح همواره کاری بسیار دشوار بوده است. متفکران و فیلسوفان از هراکلیتوس تا هگل و نیچه به عنوان تماشاگران و شاهدان تاریخ ناگزیر باید گواهی می­‌دادند که تاریخ سراسر جنگ بوده است و در زمان ما نیز از وقتی جنگ بین‌الملل دوم پایان یافته همواره تاکنون در نقاطی از مناطق جهان دود آتش جنگ فضا را تاریک و خوفناک می‌کرده است.

از سوی دیگر اگر این تماشاگر و شاهد تاریخ به تعبیر کانت به بانگ باطن خود رجوع کند می‌شنود که جنگ این حادثه زشت و آزاردهنده و ویرانگر را مطلقاً محکوم باید کرد و صلح را به هر قیمت نگاه باید داشت، ولی آیا اشخاص و افراد و حتی سیاستمداران می‌توانند راه جنگ را ببندند و از آن جلوگیری کنند. در سال ۱۹۳۲ آلبرت انیشتین فیزیکدان نامی فکر می‌­کرد با دعوت مردمان به صلح و قانع کردن جنگ­‌افروزان از طریق استدلال و دعوت به اندیشیدن می‌­توان از فاجعه جلوگیری کرد. او در نام‌ه­ای از فروید پرسید آیا راهی برای نجات از فاجعه جنگ وجود دارد؟ فروید در جواب نوشت که جنگ اقتضای طبیعت انسان است، زیرا او غریزه مرگ و ویرانگری (تاناتوس) را با خود دارد اما در پایان نامه اظهار امیدواری کرد و نوشت: «… شاید این امید آرزوی موهوم نباشد که این دو عامل یکی خلق و خوی فرهنگی آدمی و دیگری ترس بجا از وضع جنگ­‌های آینده به زودی سبب پایان جنگ شوند. منتهی نمی‌­توان حدس زد که این مقصود از چه شاهراه‌­ها و کوره‌­راه­‌ها حاصل خواهد شد. مثلاً می­‌توانیم مطمئن باشیم که هر چه به رشد فرهنگ کمک کند بر ضد جنگ نیز عمل خواهد کرد…».

این سخن فروید یک آرزو و تعارف نیست و آن را برای خشنود کردن انیشتین نگفته است. فروید مثل انیشتین معتقد نبود که بتوان با سعی و کوشش و درس و آموزش از جنگ جلوگیری کرد. گفته او حتی با آنچه در مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب ۱۹۴۸ سازمان ملل آمده است تفاوت دارد. در مقدمه مزبور جنگ ناشی از جهل و فرع نشناختن حقوق بشر دانسته شده و این تقریباً همان چیزی است که انیشتین به آن معتقد بود. بنای نظر اخلاقی شایع در همه جهان نیز برای پیشگیری از جنگ بر تعلیم و تربیت و آشنا کردن مردمان و حکومت‌­ها با خطرها و آفات و آسیب‌­های جنگ قرار دارد، ولی به گمان من نظر فروید چیز دیگری است. فروید با اینکه خود یکی از نمایندگان بحران فرهنگ و تاریخ جدید است هنوز به قدرت فرهنگ جدید اروپا اعتقاد داشته و امیدوار بوده است که در این فرهنگ و با این فرهنگ بتوان بر طبیعت پیروز شد. پس چه باک که جنگ در طبیعت آدمی باشد. فرهنگ آمده است که بر طبیعت غلبه کند. اینجا فرهنگ چیزی بیش از آموخته‌­ها و آموختنی­‌هاست. این ماجرا در تاریخ غربی نزدیک به سه هزار سال سابقه دارد. از همر و هسیودوس که بگذریم هراکلیتوس می‌­گفته است: «نام عدل را هم نمی‌­دانستند اگر بی‌­عدالتی‌­ها نمی‌­بود» و «جنگ پدر همه چیزها و پادشاه همه چیز است و بعضی را چون خدایان آشکار کرده است و بعضی را چون آدمیان برده ساخته است و بعضی را آزاد» و «باید دانست که پیکار عدل است و همه چیز از راه پیکار و ضرورت پدید می‌­آید».

به نظر هراکلیتوس هومروس خطا کرد که گفت ای کاش می‌­شد جدال از میان آدمیان و خدایان برخیزد. او نمی‌­دانست که برای ویرانی جهان دعا می‌­کرد زیرا اگر دعای او مستجاب می­شد همه چیز از میان می‌­رفت.

در زمان سقراط و افلاطون سوفسطاییان به مردمان می­‌آموختند که تکلیف عدالت در جنگ معین می­‌شود و حق با غالب است، اما سقراط و افلاطون مدینه را مدینه صلح و آرامش می‌­خواستند و شاگردشان ارسطو بنای سیاست اخلاقی را گذاشت و بخش بزرگی از کتاب پرقدر خود اخلاق نیکوماخوس را به وصف و شرح و بیان دوستی اختصاص داد. قبل از او افلاطون در آثار خود این رأی را که حق با قوی است و حکومت، حکومت غلبه است رد کرده بود.

در کتاب نوامیس از قول آتنی که ظاهراً و قاعدتاً باید سخنگوی افلاطون باشد آمده است: «قاعده پنجم (از قواعد فرمانروایی) این است که اقویا حکومت کنند و ضعیفان فرمان ببرند» و مخاطب او کلینیاس سخن او را با این جمله تأیید می‌­کند که ضرورت چنین حکم می­‌کند اما آتنی توضیح می­‌دهد که آری این حکم ضروری در مورد جانداران جاری است و پیندار (شاعر یونانی) آن را موافق طبیعت خوانده است. ولی به عقیده من مهمتر از همه آن قاعده‌­ها، قاعده ششم است که بر طبق آن دانایان باید زمام حکومت را به دست گیرند و نادانان زیردست باشند.

افلاطون در اینجا با ظرافت و حفظ حرمت پیندار نظر خود را این چنین به جای گفته شاعر می­‌گذارد: این قاعده را پیندار عزیز، من به هیچ روی خلاف طبیعت نمی­‌دانم بلکه ادعا می‌­کنم قاعده موافق طبیعت این است که حکومت تنها به دست قانون باشد و هر کس از روی کمال رغبت و بی­‌آنکه زور و اجباری در میان باشد از فرمان آن پیروی کند. فیلسوفان جهان اسلام هم با نظر به منابع آرا و نظرهای خود یعنی اسلام و فرهنگ ایران و فلسفه یونان گرچه بعد از فارابی مباحث سیاست را تفصیل ندادند هر جا­ از سیاست گفتند جانب سیاست اخلاقی را نگاه ­داشتند. به این نکته هم باید توجه کرد که در دوران­ گذشته مسئله صلح و حفظ آن مطرح نبوده است زیرا مردمان خود را در تعیین سرنوشت خود و کشور خود آزاد نمی‌­دیدند که بتوانند تکلیف صلح و جنگ را معین کنند.

دوران جدید؛ دوران ظهور اراده و اقتدار بشر
چنانکه دیدیم دوران جدید دوران ظهور اراده و اقتدار بشر بود. این دوران یکسره پینداری و سوفسطایی نبود که جنگ را فرمانروای جهان بداند. جنگ را هم انکار نمی­کرد اما می­توانست طرح صلح در برابر جنگ را دراندازد. در سخنان فروید نزاع و تنازع میان فرهنگ و طبیعت تصدیق شده است. فروید از کسانی است که مخصوصاً به برخورد و تقابل میان فرهنگ و طبیعت نظر داشته و آن را با دید پسیکانالیست خود شرح و بیان کرده است. این فرهنگ چیست که می‌تواند در برابر طبیعت بایستد و آن را مهار کند. گرچه روانشناس بزرگ در کتاب «ناراحتی در تمدن» تقابل میان طبیعت و فرهنگ را مایه ناراحتی آدمیان دانسته است امیدش به صلح یکسره به فرهنگ مستقل از طبیعت نبوده و او طبیعت آدمی را منحل در غریزه مرگ و ویرانگری نمی‌دانسته است. به نظر او اروس (عشق) نیز وجهی از وجود آدمی است. کوشش فروید در این راه دنباله سعی شاعران و متفکران دوران جدید برای رفع تعارض­های درون تاریخ مدرنیته بود. دوران جدید با ظهور بشری آغاز شد که در خود اراده به تسخیر طبیعت و تصرف در جهان را می‌دید. اراده به تسخیر و قهر متضمن تعارض است و نمی‌دانیم آزادی و قهر چگونه در تاریخ و در وجود آدمی با هم جمع می‌شوند، ولی می­‌دانیم که در تاریخ فرهنگ و فلسفه و هنر جدید برای رفع این تعارض و جمع آزادی و ضرورت و مهر و کین توزی و تعدیل خشونت و حفظ صلح چه سعی عظیمی شده است. مثال و اوج این کوشش را در تفکر کانت می‌بینیم. کسانی که کانت را فیلسوف مدرنیته دانسته‌اند شاید به کوشش او برای جمع ضرورت در علم و آزادی در اخلاق و سیاست و امیدش به «صلح دائم» و اعتقاد به تحقق روان و عقل کل، در پایان راه نظر داشته‌اند.

کار کانت از چه جهاتی اهمیت دارد؟
کاری که کانت کرده است از جهات مختلف اهمیت دارد. اولاً او تنها فیلسوفی است که به امر صلح اعتنای تام داشته است. همیشه نویسندگان و فیلسوفان از جنگ و صلح می‌گفته‌اند و در زمان ما بزرگانی چون تولستوی، رومن رولان، برتراند راسل و گاندی از صلح دفاع کرده‌­اند اما این مهم است که فیلسوف مدرنیته در آغاز عهد تجدد به صلح نه به عنوان وضعی که در آن جنگ وجود ندارد، بلکه به عنوان حق بشر و وضعی که باید با پیشرفت عقل به وجود آید فکر می‌کرده است. تفاوت کانت با اخلافش و بخصوص هگل این بود که او در نگاه به تاریخ به آغاز می نگریست و فکر می‌کرد که این آغاز است که در آن تکلیف حادثه معین می‌شود نه اینکه پایان و آینده، راه اکنون را معین کند. او اصل پیشرفت را اصل ره آموز راه صلح و انقلاب فرانسه را امیدبخش آینده می‌دانست .ثانیاً کانت بر خلاف انتظاری که از فیلسوف اخلاقی می‌رود به صلح با نظر اخلاقی و سیاسی نگاه نمی کرد یعنی صلح را به این اعتبار که آرزوی مردمان و مایه راحتی خیال و آرامش و متضمن صلاح کشورهاست در نظر نداشت بلکه آن را چیزی که باید در پایان تاریخ محقق شود می‌دید. او به پیشرفت خرد اعتقاد داشت و تحقق صلح را مقتضای این پیشرفت می‌دانست. البته منکر نبود که جنگ یک واقعیت است و بسیاری پیشرفت‌ها از آن حاصل شده است، اما فکر می­‌کرد راه بشر راهی است که باید به صلح بینجامد. پیداست که عموم مردم و دوستداران صلح بیشتر از آن جهت با جنگ مخالفند که در آن غیرنظامیان و زنان و مردان و کودکانی که در جنگ شرکت ندارند کشته می‌شوند و شهرها و بناهای تاریخی ویران می‌شود و فکر می­‌کنند که اگر برپاکنندگان جنگ از آثار زشت و مصیبت‌­بار جنگ خبر داشتند از آن پرهیز می‌­کردند و به عبارت دیگر جنگ را به نادانی نسبت می‌­دهند و عجبا که فیلسوفی مثل هابز هم بر این اعتقاد بوده است.

نظر کانت در باب صلح چه اهمیتی دارد؟ چیزی که در درجه اول باید روشن شود معنای صلح و جایگاه آن در فلسفه اوست. رسم شایع در آموزش و پژوهش فلسفه کانت این است که جوهر فلسفه او را در نقادی خرد محض یعنی نقد علم و نقادی عقل عملی می‌بینند و غالباً نقد اول را مهمتر و آورده اصلی فلسفه کانت می‌دانند. کانت خود چنین نظری نداشته و از میان سه نقد خود نقد سوم یعنی نقد حکم را که به اخلاق و سیاست می­‌پیوندد مهم‌تر می‌دانسته و سال‌های پایان عمر را یکسره صرف فلسفه اخلاق و فلسفه سیاست کرده است.

این امر را چگونه باید دریافت و توجیه کرد؟ من فکر می‌کنم فیلسوف مدرنیته علم و آزادی را دو شأن مهم دوران جدید می‌دانسته و از تعارض میان ضرورت علم و آزادی در اخلاق و سیاست غافل نبوده و فکر می‌کرده است که چون اصل کار جهان بر پیشرفت است باید به مدد اصل مزبور میان این دو به نحوی جمع شود و این جمع حکم و فرمان خرد قانونگذار است که جنگ را مطلقاً محکوم می کند. پس کانت صرفاً در آرزوی صلح نبود، بلکه آن را حقی می دانست که در زمان نه هنوز با ایجاد جامعه حقوقی بین‌المللی و جمهوری جهانی تحقق خواهد یافت به عبارت دیگر صلح وضعی است که در آن به اختلاف‌ها و نزاع‌ها سامان داده می‌شود و حیثیت و آزادی آدمی محفوظ می‌ماند. شاید بگویند و از زمان خود کانت تاکنون بسیار گفته‌اند که صلح مورد نظر کانت سودا و آرزویی بیش نبوده و حتی کسانی کتاب صلح دائم را متضمن مطالبی خیالی و رؤیایی دانسته‌اند. اینها هیچ کدام در نظر نگرفته‌­اند که فیلسوف مدرنیته تاریخ را تاریخ منورالفکری می‌­دانسته و از مدرنیته و دعاوی و خواست‌ها و غایت‌های آن دفاع می‌­کرده است. مدرنیته با خود رویای بهشت زمینی را آورده بود و کانت می‌بایست به این بهشت نظر کند و به شرایط امکان تحقق آن بیندیشد.

کسانی هم گفته‌اند عنوان کتاب «صلح دائم» طنز است. ولی نمی‌­دانیم چرا باید این عنوان را عنوانی طنزآمیز بدانیم. کانت هرگز از صلح، آرامش گورستان را مراد نمی‌کرده است. این هم معلوم است که فیلسوف به صلح جاودانی سنت اوگوستن در مدینه الهی فکر نمی کرده و بهشت زمینیش نباید با مدینه آسمانی اشتباه شود. صلح دائم بخشی از تفکر کانت و متمم طرح او در بیان شئون تجدد و قوام و تقدیر جهان جدید است. او می‌خواست راه رهایی مدرنیته از تعارض‌ها را بیابد و نشان دهد که مدرنیته دوران عقل و تحقق آنست. می­‌دانیم که این طرح، تحقق نیافته و حتی تعارض هایی که کانت در رفع آنها می‌کوشید شدت بیشتر پیدا کرده و در نتیجه کتاب صلح دائم که پر فروش ترین کتاب کانت بوده از رده آثار مهم او و حتی شاید بتوان گفت از فهرست کتاب‌های فلسفه خارج شده است کانت در این کتاب خیالبافی نکرده بود. او که به تحقق یک نظام عقلی امیدوار بود نمی‌توانست به صلح دائم نظر نداشته باشد و مخصوصاً رأی و نظرش تا وقتی و جایی که راه مدرنیته دشوار نشده بود درست می‌نمود.

شاهدش هم اینکه در قرن نوزدهم در قیاس با قرن هجدهم در اروپا جنگی روی نداد و قهر سیاست غربی متوجه آسیا و افریقا و امریکای لاتین شد که اینها در آن زمان از نگاه غربی بیرون از جهان خرد جدید بودند و به دورانی که کانت آن را دوران محجوری بشر می­‌دانست تعلق داشتند. اما سیر حوادث نشان داد که تعارض های تجدد چیزی نبود که از میان برود و پنهان بماند. در قرن نوزدهم هگل خلف کانت معتقد بود که صفحات صلح در کتاب تاریخ سفید است و مارکس با درکی خاص که از فلسفه هگل داشت راه پیشرفت جهان جدید را راهی خونین و پرخطر می‌دانست و معتقد بود که برای رهایی بشر از بیگانه گشتگی با خود و رسیدن به صلح درون و بیرون، باید از دریای خون گذشت. در همان زمان که مارکس کتاب کاپیتال را می نوشت داروین بی خبر از مارکس و بی‌اعتنا به کار و بار او کتاب مهم «اصل انواع» را نوشت و منتشر کرد. او هم فکر می‌کرد که راه تحول و پیشرفت راه نزاع و جنگ است و تنازع بقاء و انتخاب اصلح را نه فقط لازمه پیشرفت بلکه اصل حاکم بر همه موجودات می دانست. انتخاب اصلحی هم که در تنازع بقا صورت گیرد. پیداست که انتخاب قوی‌تر (اقوی) است و نه ضرورتاً صالحتر به معنی اخلاقی لفظ. اینجا صالح موجودی است که صلاحیت و توانایی ماندن داشته باشد. هگل و مارکس و داروین در آینه زمان و تاریخ و جهان از صلحی که کانت می‌گفت سخن نگفتند و بیشتر قهر و جنگ در نظرشان ظاهر شده بود، هرچند تحقق عقل هگل و جامعه بی­طبقه مارکس می­بایست وضع صلح باشد.

پس چه عجب که وقتی قرن نوزدهم تمام شد اروپا آماده جنگ شده بود و در طی مدت سی سال سه فاجعه بزرگ در آن قاره روی داد و این هر سه انفجار ناشی از تضادها و تعارض های درونی جهان جدید بود. این سه حادثه دو جنگ موسوم به جنگ جهانی اول و دوم بود و یکی هم انقلابی که با آن بلشویسم بر روسیه حاکم شد. نمی­دانم چرا جنگهای اول و دوم را جهانی می خوانند. این جنگها جهانی نبود. جنگ اروپا و اروپایی بود که در جنگ دوم امریکا نیز در آن وارد شد. این جنگ‌ها را ظاهراً از آن جهت جهانی می خوانند که به نظرشان اروپا و امریکا در تمام جهان است و با این تمام انگاری است که لااقل در بیرون از اروپا امید به صلح راهی به دل­ها نیافته و صلح یک آرزو و حسرت باقی مانده است.

چنانکه اشاره شد بعد از جنگ دوم همواره آتش فتنه و نزاع و جنگ در جای جای جهان برافروخته بوده است. جنگ داخلی چین، جنگ دو کره، جنگ آمریکا و ویتنام، جنگ هند و پاکستان، جنگ چین و هند، جنگهای اعراب و اسرائیل، جنگ ایران و عراق، جنگ در بوسنی، جنگ خلیج فارس و…، جنگ در افغانستان و سوریه از جمله مصیبت‌­بارترین جنگهای هفتاد سال اخیر بوده است و نمی‌دانیم فردا آتش جنگ در کجا افروخته خواهد شد و میان چه کشورها و اقوام و قدرت­های ملی و محلی و سوداگری و کدام کشورها خواهد بود. وقوع جنگ در هر جای دیگر جهان و در داخل کشورها هم محتمل است.

جنگ­هایی که به آنها اشاره کردیم چون در اروپا و آمریکای شمالی اتفاق نیفتاده و اروپا و امریکا کمتر به طور مستقیم در آنها درگیر بوده است جنگ جهانی خوانده نمی‌شود اما در حقیقت این جنگها جنگ جهانی است که نه فقط بسیاری از کشورها و مخصوصاً قدرتهای سیاسی ـ نظامی جهان در آنها دخالت دارند. بلکه مناطق و کشورهایی هم که در حواشی جنگ قرار دارند از آفت­ها و صدمات آن در امان نمی‌­مانند. کافی است که به شرایط و آثار سیاسی جنگ داخلی یمن در روابط بین‌الملل بیندیشیم و مگر می‌­توانیم جنگ در سوریه و حتی در افغانستان را جنگ محلی و منطقه‌ای بدانیم. در این شرایط که جهان دچار آشوب و ادمی در خطر نابودی قرار دارد آیا نباید به گشایش راهی اندیشید که جنگ سلطان و رهرو اصلی آن نباشد؟ من این خوش‌بینی را ندارم که بگویم چون جنگهای آینده بسیار وحشتناک شده است و از این هم وحشتناک‌تر خواهد شد مردم و حکومتها و دولت‌ها به خرد رو می‌کنند و برای رسیدن به یک توافق بین‌المللی و برقرار کردن صلح می کوشند. تجربه انفجار بمبهای اتمی در هیروشیما و ناکازاکی نشان داد که قدرتهای بزرگ از هیچ فاجعه‌ای پروا به دل راه نمی‌­دهند و دیدیم که بعد از آن فاجعه خرد مشترکی هم پدید نیامد که بتواند راه قدرتها و حکومتها را برای ارتکاب فجایعی نظیر آن ببندد. پس آیا باید از صلح و از آینده بشر نومید شد و مانند ماکس وبر سخن هراکلیتوس را به زبان امروزی در آورد و گفت که صلح و سعادت عمومی به معنی فرارسیدن عصر آخرین آدمیان یعنی موجوداتی است که صلح و سعادت بشری را اختراع کرده‌اند.

درست است که در جهان کنونی از صلح گفتن و به صلح امید بستن بسیار دشوار است اما وجود آدمی یکسره کین و کین توزی نیست بلکه گل او را با عشق سرشته‌اند و اگر آدمی راهی به سرّ غلبه جنگ بر جهان و وجود آدمی بیاید می­‌تواند از دام غروری که جهان کنونی به آن مبتلا شده است نجات یابد و در خانه تواضع و صلح و دوستی سکونت کند. جهان کنونی هر چند پر از بی رحمی و خونریزی و قهر و فساد و زشتی است. ولی همین که حکم به زشتی و فساد و اظهار بیزاری از آنها می شود نشانه آن است که آدمی به وضع موجود تسلیم نشده است و به رهایی از آن می‌اندیشد و طبیعی و قهری است که از جنگ هم که همه زشتی‌ها و تباهی‌ها را در خود و با خود دارد بیزار باشد. چیز دیگری هم هست که مخصوصاً باید به آن توجه کرد. درست است که امکان جنگ‌­های کلاسیک و به کار بردن سلاح‌­های کشتار جمعی هرگز منتفی نشده است و چه بسا که بر اثر یک حماقت بزرگ، جهان در کمتر از یک ساعت در یک آتش سوزی بزرگ خاکستر شود ولی نشانه هایی هم اکنون پیداست که جنگ‌­ها صورت و سمت و سویی دیگر پیدا کرده است. در جنگ‌هایی که سایه شوم آن هم اکنون بر بعضی از کشورها افتاده است و شاید در آینده توسعه یابد سلاح سنگین کمتر به کار می‌‌رود.

این جنگ­ها می‌­تواند جنگ محله با محله و شهر با شهر و کشوری با کشور دیگر آن هم نه به حکم رقابت بر سر تضاد منافع بلکه بر اثر تعلقات قومی قبیله‌ای یا اختلاف‌های عقیدتی باشد. گسترش این جنگها می‌تواند جهان را به سمت آشوب بیشتر و ویرانی ببرد. اما شاید جلوگیری از آنها به دشواری جلوگیری از جنگ­های کلاسیک نباشد و حتی اگر بیش از حد گسترش یابد چه بسا که مصیبت موجب تذکر شود. چه وقتی شدت به نهایت می‌رسد به فرموده مولایمان علی علیه‌السلام گشایشی پدید می­‌آید. اگر مردمانی که بر اثر عصبیتهای قومی و نژادی و عقیدتی باهم می‌جنگند به این خودآگاهی بسیار دشواریاب برسند که راه حقیقت راهی نیست که در آن می‌روند و از عمق جان و فطرت خود بشنوند که:

خلق همه یسکره نهال خدایند / هیچ نه برکن تو زین نهال و نه بشکن

و احیاناً متذکر شوند که آلت دست قدرتهای بزرگ شده‌­اند شاید از راه جنگ منصرف شوند. از مراکز قدرت انتظار رعایت صلاح کشورها و صلح میان آنها نمی­‌توان داشت، اما دگرگون شدن احوال و اعمال مردم و امید بستن به اینکه پس از خسته شدن از ماجراجویی­‌ها سر عقل آیند و به صلاح و آینده خود بیندیشند لااقل رویکردی زیبا و اخلاقی است.

سخن را پایان دهم. از صلح و اصلاح جهان در صورتی می‌توان چشم پوشید که مهر و دوستی و امید یکسره مغلوب کین و دشمنی و نومیدی شده باشد. ولی به نظر نمی­‌رسد که درگیری‌های جهان و نزاع‌ها و کشمکش‌های درونی آدمیان هرگز به غلبه قطعی کین بر مهر بینجامد و به این جهت این امید می‌تواند محفوظ باشد که آدمی در نسبتی که با مبدأ دارد از گذرگاه سخت و تنگنای قهر کنونی بگذرد و به تعبیر حافظ عالمی دیگر و آدمی دیگر پدید آید.