بررسی مدارس فکری نجف و نسبت آن با اندیشه انقلاب اسلامی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، گزارشی از نشست نقد و بررسی کتاب «مدارس فکری نجف و نسبت آن با اندیشه انقلاب اسلامی» که به همت مرکز اندیشه‌ای – رسانه‌ای شعوبا و مرکز تخصصی حوزه مشکات برگزار شده است.

در این نشست ابتدا دکتر عبدالوهاب فراتی به ارائه گزارشی از کتاب خود پرداخته و سپس دکتر احمد رهدار این کتاب را به نقد و بررسی گذاشتند. آنچه در ادامه می‌آید گزارشی از سخنرانی دکتر عبدالوهاب فراتی و دکتر احمد رهدار در این نشست است.

دکتر عبدالوهاب فراتی:

اهمیت حوزه نجف

بعد از سقوط صدام بر اهمیت حوزه نجف افزوده شد و نقش آن برای جهان تشیع مورد توجه خیلی افراد قرار گرفته است. اهمیت قدرت گرفتن شیعیان بعد از سقوط صدام، به مراتب بیشتر از قدرت‌­یابی تشیع در ایران است. چون اگر الگوی شیعیان در عراق موفق شود و قدرت را خوب مدیریت کند الگویی قابل ارائه برای کشورهای اسلامی است که بخش عمده جمعیت­شان شیعه هستند. نشان می­دهد سنی‌­ها و شیعیان می­توانند در کنار هم، در قدرت مشارکت کنند. ایران چون اکثریت تشیع را دارد، الگوی مدیریتی قابل تسری به کشورهایی با ترکیب جمعیتی سنی و شیعه نیست. در این فضا نقش حوزه علمیه نجف یا مرجعیت اهمیت زیادی دارد.

امروزه مراکز علمی و پژوهشی در مورد حوزه علمیه نجف فکر می­‌کنند و می‌­نویسند و کشورهای غربی تلاش می‌­کنند بین قرائت نجف از تشیع، که تعبیر به تشیع مدنی می­شود، و قرائت قم از تشیع، که تعبیر به تشیع سیاسی می­شود، جدایی بیندازند و به نوعی بر برتری‌­های تفسیر نجف از تشیع تاکید کنند. در واقع می­خواهند القا کنند تشیع سیاسی پیامدهای سختی برای زندگی ایرانی‌­ها داشته و اگر تفسیر نجف از تشیع به نتیجه برسد، شاید تعامل آن تشیع با منطقه و جهان و جذب مؤلفه‌­های توسعه روان­‌تر باشد.

یکی از بزرگان نجف می­‌گفت به ­نظرم به تدریج رقابت تفسیر قم و نجف از تشیع، شبیه رقابت تفسیر مائو با لنین از مارکسیسم می­شود. تفسیر لنین منتهی به پیروزی انقلاب ۱۹۱۷ شد، او مارکسیسم را مهندسی کرد و یک گام به جلو برد و مائو هم تفکر چپ را دست‌کاری کرد و با دو مهندسی، در چین به قدرت رسید. تحولات بعد از جنگ جهانی دوم منجر به فروپاشی تفسیر لنین از مارکسیسم و قدرت گرفتن تفسیر مائو از مارکسیسم شد.

من در فصل آخر کتابی که چاپ نشده، این موضوع را مفصل بحث کردم که این دو تفسیر در کجا به رقابت پرداختند، مولفه‌­ها و اجزاءشان کدام است و در آینده کدام‌یک از این دو قرائت ممکن است پیروزی بیشتری پیدا کند.

کتاب چاپ شده فعلی، چکیده­ای از یک پژوهش مفصل ۴۰۰ صفحه‌­ای است و این را بصورت خلاصه، موسسه مبنا، در نسبت با اندیشه انقلاب اسلامی استخراج کرده و کار اصلی من دست شورای نشر است و احتمالا سال آینده چاپ شود. خیلی از گفتگوها و فصولی که در مورد نجف، در کتاب حاضر نوشتم، شاید یک پنجم آنچه در کتاب اصلی است، باشد.

تصور من این است که در آینده ما بیشتر از حال حاضر از نجف خواهیم شنید چون قرائت نجف، رقیب قرائت قم است. به اضافه که جریان روشنفکری به این نتیجه رسیده که آلترناتیو نظریه جمهوری اسلامی در میان محافل روشنفکری ظهور نمی­کند بلکه در محافل حوزوی ظهور خواهد کرد و احتمال اینکه تفسیر نجف این آلترناتیو را تدارک کند و این تفسیر به عنوان روایت بدیل بیاید زیاد است.

به نظرم نجف برای ما خیلی مهم است و در آینده، برای کسانی که بنا به دلایلی در حوزه علمیه قم به لحاظ فکری یا اجتماعی یا سیاسی سرکوفته می­شوند، شاید ملجأی برای پناه بردن به حساب آید. من با طیف‌­های متعددی که از ایران به نجف رفتند گفتگو کردم و نوع نگاه جالبی برای هجرت به نجف داشتند.

روش تحقیق

ما در اولین پژوهش باید یک روایت کلان و قریب به واقع از حوزه نجف تهیه کنیم و آن را در اختیار طلاب حوزه علمیه قم قرار دهیم. من احساس کردم بخشی از داوری­‌هایی که در حوزه علمیه قم از نجف می­شود، غیر واقعی و بدون علم است. ما باید آگاهی‌­هایی را در دسترس طلاب قم قرار دهیم تا آنچه در حوزه نجف می­‌گذرد را بفهمند. شاید بهترین پژوهش برای آشنایی با این ایده، جریان‌­شناسی باشد. چون توصیف دقیقی از آنچه در حوزه نجف اتفاق افتاده یا احتمال دارد اتفاق بیفتد، دارد. بر این اساس یک جریان­‌شناسی از حوزه نجف ارائه کردم و در کتاب تعمدا از کلمه «مدارس» استفاده می­کنم. کلمه جریان که در ایران رایج شده، در حوزه نجف کاربست درستی ندارد. وقتی با برخی صحبت می­کردم که برای جریان‌­شناسی حوزه نجف، به اینجا(نجف) آمده‌­ام می­گفتند این واژه مصطلح در بغداد است و در نجف باید از واژه مدرسه استفاده شود. به همین دلیل برای فهم جریان، به فهم مدرسه شیفت پیدا کردم.

مدرسه را نه در قالب یک جریان، بلکه به عنوان مدرسه‌­ای که مؤسس و شارح و توزیع کننده دارد مورد توجه قرار دادم. بر اساس فهم مدارس موجود، تلاش کردم مدارس کانونی و فرعی نجف را مورد مطالعه قرار دهم. البته در نجف برخلاف ایران، خاندان قبل از مدرسه اهمیت دارد. مثلا خاندان صدر، حکیم، سبزواری، بهشتی، آل کاشف الغطا، خویی و…. اینها قدرت اول در حوزه نجف را در دست دارند و معمولا مرجعیت از درون این خاندان‌­ها ظهور می­کرده!

قبل از درگیری صدر دوم با مرجعیت سنتی در نجف و شکست اقتدار مرجعیت سنتی، اساسا خاندان‌­ها آنچنان اقتداری داشتند که اجازه نمی­‌دادند مرجعیت یا کرسی دروس عالی، خارج از آن خاندان شکل بگیرد و به صورت ارثی مرجعیت را درون خاندان خودشان نگه می­داشتند. در دوره صدر دوم این ساختار شکسته شد و افرادی به حمایت ایشان در درس فقه و اصول ایشان شرکت کردند و بعدا ادعای مرجعیت کردند که خاستگاه خانوادگی نداشتند. افرادی مثل شیخ محمد یعقوبی و شیخ قاسم الطائی و الصرخی از این دسته هستند.

من در این تحقیق از منظر سیاسی به مدارس نگاه می­کردم و دنبال سایر مؤلفه‌­ها نبودم. تصورم این بود که نجف یک کانون محوری دارد که اقتدار نجف به دست آن است. الان در نبود آقای خویی باز هم کانونی‌­ترین مدرسه متعلق به آقای خویی است که بلحاظ روش اجتهاد و مبانی و رویکرد همچنان اقتدار دارد و خروج از این کانون و درگیر شدن با آن، به شدت سخت و واجد تبعات است.

مدرسه خویی

مدرسه آقای خویی بلحاظ سیاسی معتقد بود فقیه در عصر غیبت ولایت عامه ندارد و ادله لفظی وارده در باب ولایت سندا و دلالتا ضعیف است. اگر هم فقیه در پاره‌­ای از امور عامه مداخله می­کند از باب ضرورت و مصلحت است البته این به معنای بی‌­تفاوتی به حوزه سیاست نیست. اما از درون این نگاه، نظریه‌­ای که بشود آن را مستند به فقه کرد و گفت که آقای خویی در باب نظم سیاسی از چنین نظریه‌­ای حمایت می­کند، وجود ندارد.

اگر اینها در زمانی می­خواستند نگاه ایجابی در حوزه سیاسی داشته باشند بیش از هر چیز، دولت شورایی در ذهن­شان شکل می­گرفت، که بیشتر متأثر از ادبیات آخوند خراسانی در نجف است. آیت الله سند می­گوید: اساسا نجفی­‌ها خارج از آنچه آخوند در باب اداره دولت می­گفت فکر نکردند یا نمی­کنند! نشانه های زیادی وجود دارد که اینها به محض رفتن به سمت تدبیر، غیر از شورا چیزی در ذهن­شان شکل نمی­گرفت.

همچنان که بعد از انتفاضه شعبانیه در ۱۹۹۱ که جنوب عراق قیام کرد و شاید ۹۰ درصد شهرهای عراق از دست صدام خارج و به دست انقلابیون افتاد، آقای خویی به اصرار انتفاضه ­کنندگان و بزرگان نجف، تصمیم گرفتند یک هیأت ۹ نفره با اختیاراتی برای اداره شهرهای انقلاب شده در عراق، شکل بدهند. ما در مدرسه خویی بعد از سلب ولایت از فقها در وجه ایجاب، چیزی جز شوراگرایی نمی­‌بینیم. این شوراگرایی متأثر از آخوند و نائینی است که در شاگردان بعد از ایشان، نسل به نسل، این نگاه جاری می­ شود.

مدرسه سیستانی

این مدرسه عطف به مدرسه خویی، نگاه سلبی به دولت فقیه یا حکومت مشروعه در عصر غیبت دارد. در تقریرات آقای ربانی، از درس خارجِ اجتهاد و تقلید آقای سیستانی، مفصل این موضوع از منظر آقای سیستانی بحث می­شود. اما آقای سیستانی فراتر از آنچه مدرسه خویی دارد، در وجه ایجابی، بیشتر به تدبیر دولت فکر می­کند و تا جایی که در توانش هست، به تعبیر آقای سید جواد شهرستانی، در امر حسبه اتساع می­دهد، اما تا به مرز حکومت می­رسد، دایره امور حسبه را می­‌بندد.

دکتر عبدالهادی الحکیم که یکی از متنفذین بیت آقای سیستانی در نجف هست در کتاب خودش«النجف و حوزاتها» در جلد ۶ که به بررسی بیانیه‌­های آقای سیستانی اختصاص دارد، تعبیر «اراده الامه» دارد. یعنی می­گوید سیستانی از طریق شیخ حسین حلی به نائینی وصل می­شود و نائینی را در دوره جدید بازسازی می­کند و همان احترام گذاشتن به اراده آزاد انسان­ها، در حوزه غیر منصوصات مورد توجه ایشان است و تأسیس دولت و امر حکومت و حکمرانی را حواله به جمهور مسلمانان می­دهد.

البته تفاوت سیستانی با نائینی این است که نائینی اقلیت­های مذهبی و زنان را در نظریه­‌اش ندارد و توضیح نمی دهد. اما سیستانی این خلاءها را در عراق جدید پُر کرده و این نشان می­دهد اندیشه ایشان گامی فراتر از نائینی رفته است، ضمن اینکه با استادش یعنی آقای خویی، تفاوت­های عمده دارد. به تعبیر آقای شهرستانی، سیستانی در میانه خویی و امام قرار دارد!

مدرسه صدر اول

فقهای مدرسه سیستانی و خویی، تلاش می­کنند حوزه‌­های خالی از نص را پر از احکام شرعی نکنند و به اراده آزاد انسان­ها احترام زیادی بگذارند. اما مدرسه صدر اول تلاش زیادی می­کند که حوزه‌­های خالی از نص، یا منطقه فراغ تشریع را، پر از احکام شرعی کند و نقش فقیه را در زندگی بالا ببرد و به نقد نگاه مدرسه خویی در باب زعامت فقها در عصر غیبت می­‌پردازد و یک نظریه ایجابی در باب اداره دولت در عصر غیبت دارد.

شهید سید محمد باقر صدر علاوه بر نگاه بالا، تلاش می­کند از طریق حزب، راهی برای تحقق این نظریه فراهم کند. چیزی که نجف استقبال نمی­کند چون با هنجار مرسومِ نجف در تضاد است. هنجار نجف رد ولایت عامه فقها و در نهایت پذیرش ولایت فقها در امور حسبه است که وقتی جلوتر می‌­آید؛ تحت تاثیر مبانی آخوند و نائینی پذیرش یک دولت شورایی است. صدر با این هنجار مرسوم درگیر می­شود و صدر اول در طرح‌واره سیاسی خودش «اُممی» فکر می­کند و نظریه­ او در شرایط تاریخی عراق هبوط نمی­کند و این به مذاق نجف تلخ آمده است.

به همین دلیل امروز در حوزه نجف اراده و علاقه­‌ای برای بازگشت به صدر اول دیده نمی­شود. فقط در یک یا دو درس، به آرای اصولی ایشان اشاره می­شود و عملا صدر اول حضور جدی در نجف ندارد و این نشان می­دهد این اندیشه مورد اقبال نجفیان قرار نگرفته و به همین دلیل صدر اول آرزوهای برآورده نشده خودش را در ایران دنبال می­کند. وقتی انقلاب در ایران پیروز می­شود به فرستاده صدام می­گوید: حالا که من به آرزوی خودم(تشکیل حکومت اسلامی) در ایران رسیده­ام، آماده شهادت هستم.

در این دوره صدام متوجه می­شود جامعه عراق به شدت سکولار شده و جوان­ها از مذهب فاصله می_­گیرند و جامعه نیازمند است که برگردد. صدام آن موقع موج «حمله الایمان» را راه می­‌اندازد و الله اکبر را به پرچم اضافه می­کند و به حرم رفت و آمد می­کند و… صدر دوم از این فضا به خوبی استفاده می­کند و با راه اندازی نماز جمعه‌­های متعدد در شهرها یک جریان فرهنگی گسترده در عراق شروع می­کند که مورد اقبال توده های عراقی قرار می­‌گیرد.

بعد از شکست انتفاضه شعبانیه ۱۹۹۱ که خیلی از معارضین و مجاهدین و انقلابیون در عراق کشته و اعدام شدند. علامه فضل الله که هم‌درس صدر دوم بوده به صدر دوم می­گوید: فاز مبارزه نظامی را که طرفداران صدر اول در حزب الدعوه شروع کردند تغییر بده و به سمت انتفاضه فرهنگی ببر، که مورد استقبال صدر دوم قرار می­گیرد. البته صدر دوم در مبانی، تحزب را نوعی انانیت جمعی می­داند و شبیه امام خمینی(ره)، خیلی اعتقادی به حزب خیلی نداشته و بیشتر معتقد به آگاهی بخشی به توده‌­های مردم بوده و به سمت آگاهی بخشی بین مردم رفت و محاکم شرعی و نماز جمعه فعال درست کرد.

در نماز جمعه توصیه اخلاقی می­کرد و دولت هم در یک دوره­ای از او حمایت می­کرد. یعنی زمانی که حزب بعث به آقای سیستانی اجازه نمی­‌داد در مسجد خضرا به جای آقای خویی اقامه جماعت کند، ایشان نماز جمعه داشت و حکومت عراق اداره حوزه­‌ها را هم از دست مدرسه خویی گرفت و به دست آقای صدر داد.

یکی از اختلافات اساسی بین خاندان حکیم و صدر همین دعواهایی بود که اینها مفصل راجع به ادارت حوزه داشتند. به تدریج صدر دوم بعد از اینکه قدرت پیدا کرد وارد مخالفت با بعثی‌­ها شد و سرانجام در ۱۹۹۹ به همراه دو پسرش ترور شد. از این تاریخ تا ۲۰۰۳ که صدام سقوط کرد، چیزی به عنوان جریان صدر دوم در میان ادبیات معارضین دیده نمی­‌شود. بعد از سقوط صدام عکس­‌های صدر دوم برجسته و مقتدی وارد عرصه سیاست می­­‌شود.

در بیت صدر دوم دو طیف حضور داشتند که خودشان عنوانِ معتدلین و متطرفین می­دهد؛ آقای شیخ محمد یعقوبی رهبر جناح معتدل بوده و غیر یعقوبی که بعدا پشت مقتدی ایستادند جزو متطرفین بودند. بیشتر شخصی­ها و برخی طلاب تند دفتر، به تدریج بعد از شهادت صدر دوم، یعقوبی را از دفتر بیرون کردند. یعقوبی در مدرسه کاشف الغطا تدریس را شروع کرد و آنقدر فشار آوردند که از نجف به حی الزهرا رفت و آنجا مستقر شد. اما بخش عظیمی از جریان اعتدالی صدر را دور خود جمع کرد.

صدر دو وصیت دارد؛ یک وصیت عام دارد که می­گوید اگر من شهید شدم به دو نفر رجوع کنید؛ سید کاظم حائری در قم و محمد اسحاق فیاض در نجف، گرچه من حائری را اعلم از فیاض می­دانم اما با توجه به اینکه حائری در عراق نیست و از نزدیک با مشکلات مواجه نیست، به فیاض رجوع کنید هرچند فیاض به مدرسه خویی تعلق دارد.

وصیت دوم اینکه ۳۶ نفر از شاگردانش که بخشی از آنها از ائمه جمعه اطراف نجف هستند را دعوت می­کند و در آن مجلس، مصطفی و مؤمل و مقتدی حضور دارند، می­گوید بعد از خودم همه را به شیخ محمد یعقوبی واگذار می­کنم و ایشان را رهبر حرکت اجتماعی بعد از خودش معرفی می­کند و یعقوبی بر همین اساس معتقد است مقتدی باید از او تبعیت کند.

تمایز نظر و میدان عمل

ما باید بین مرام‌نامه‌­های فقهی علمای نجف در باب دولت مشروع، پذیرش یا عدم پذیرش ولایت، و بین طرح‌واره‌­هایی که آنها بلحاظ عینی در باب اداره دولت در عراق دارند تمایز بگذاریم. ما نمی­توانیم از طریق آثار فقهی آنها بفهمیم که آنها در باب تغییر دولت در عراق چگونه فکر می ­کنند.

به همین دلیل کسانی که طرفدار ولایت عامه اتساعی فقها هستند، که عمدتا صدر دومی‌­ها اینطور هستند، وقتی به اداره می‌­رسند می ­گویند ولایت فقیه یک اندیشه مدرسه‌­ای است و ما در نهایت اگر بخواهیم نقش فقیه را در عرصه سیاست برجسته کنیم، فقیه فقط نظارت روحی دارد. اصطلاح «نظارت روحی» در قم قابل فهم نیست و با نظارتی که اینجا ما در اصطلاح فقهی می­گوییم تفاوت دارد. آنها عملا به نتیجه‌­ای می­ رسند که ظاهرا اگر هم در امتداد مدرسه خویی قرار می­‌گرفتند، ممکن بود به همین نتیجه برسند.

حجت الاسلام و المسلمین احمد رهدار

نکته اول؛ کاش در مقدمه این کتاب تحلیلی از ماجرای شکل­‌گیری ادبیاتِ «دوگانه مکتب نجف و قم» ارائه می‌­شد. این ادبیات ضرورتا علمی شکل نگرفته و در ایران خاستگاه سیاسی پررنگی دارد. مشخصا ۱۰ـ۱۲ سال اخیر جریانی معترض به نظام سیاسی ایران و الگوی مدیریت قم، این دوگانه را مطرح کردند. شاید اولین بار تعبیر مکتب قم و نجف و سامرا در کتاب آقای دکتر نامدار مطرح شد و در آنجا صرفا اندیشه سیاسی این ۳ مکتب بود.

بعضی از آقایان از طرح این دوگانه استفاده کردند و به شکل عمیق‌­تری مباحث روش‌­شناسی اجتهاد این دو مکتب را به بحث گذاشتند که آقایان علی­دوست و مبلغی به این بحث پرداختند و زاویه بحث صرفا بررسی مناهج اجتهادی بود. اما ادبیاتی که پررنگ­‌تر دامن زد به دوگانه مکتب قم و نجف، ادبیات سیاسی بود و آقای فتحی تلاش گسترده‌­تری از طریق مصاحبه‌­ها و قلم زدن داشتند و آقای منوچهر نائینی در سطح بالاتری، این مباحث را دامن زدند. این ادبیات اگرچه خاستگاه سیاسی دارد اما می­تواند به حوزه مبانی و روش‌­شناسی اجتهاد هم کشیده شود.

۴ـ۵ سال قبل تلاش نسبتا گسترده اما ناموفقی، جهت اقناع برخی آقایانِ معترض به نظام سیاسی و الگوی مدیریت حوزه علمیه قم، برای هجرت به نجف صورت گرفت. این در بخش علما تقریبا ناموفق بود ولی در بخش طلاب عده‌­ای رفتند. شنیدم برخی آقایان مثل آقای کعبی بخش از طلاب خودشان را به نجف بردند و نقشه را بهم زدند و انحصار هجرت طلاب معترض به نجف را شکستند.

نکته دوم: چون عنوان کتاب «مدارس فکری حوزه نجف و نسبت آن با انقلاب اسلامی» است و بحث انقلاب مطرح هست، علی القاعده امتزاج قم و انقلاب اسلامی به ذهن متبادر می­شود و گویا انقلاب اسلامی زاییده حوزه قم بوده است. اما شاید می‌­شد نسبت کلان را طور دیگر هم دید. قبل از ظهور امام و انقلاب اسلامی، شیعه بچه‌­هایی بودند که پازل حرکت تاریخی خودشان را جلو می‌­بردند و هر تکه از این پازل را یکی از مراجع می­گرفتند. اما یک دفعه امام کل صحنه را یکجا آورد و گویا این حافظه تاریخی پاک شد.

طوری این پازل فراموش شد که در دهه اول انقلاب مقلدین آقای خویی، حتی آنها که به جبهه می­رفتند، متهم به ضد ولایت فقیه بودند. امام اجازه خرج وجوهات برای جبهه را نمی­دادند، ولی آقای خویی بخشی را اجازه می­دادند. اما داغ بودن صحنه انقلاب طوری بود که طرفداران آقای خویی و مقلدین ایشان به ضد ولایت فقیه شناخته می­شدند.

درصورتی که می‌­شد اینها را به جای اینکه در عرض هم ببینیم، در طول ببینیم! یعنی یک جریان شیعی آمده و دایره حسبه را گسترده کرده و نظارت را تبدیل به ولایت کرده است. این نگاه باعث می­شود ادبیات سیاسی این دوگانه، خنثی شود. غربی­‌ها آگاهانه دوگانه نجف و قم و آقای سیستانی و آقای خامنه‌­ای را دامن می­زنند که البته جدید هم نیست! ما شاید بتوانیم بگوییم این دوگانه نیست، بلکه یگانه تشکیکی است.

در سه­‌گانه وکالت فقیه، نظارت فقیه، ولایت فقیه، آنکه بیگانه است وکالت فقیه است. الان برخی اینگونه القا می­کنند که وکالت و نظارت فقیه در کنار همدیگر هستند و ولایت فقیه در مقابل آن دو است. اما به نظرم بصورت منطقی، نظارت و ولایت فقیه در کنار همدیگر است و در برابر وکالت فقیه است که جریانی وارداتی از روشنفکری غرب است. تقریری باید کرد که این دوگانه را بهم بزند که ثمره آن پاسخ به مثبت به سیر صعودی داشتن نمودار فقه شیعه است.

نکته سوم؛ برای انتقال بحث به صورت مُقنع، باید درنگی در مفهوم «مدرسه» با همان نگاه نجفی داشته باشیم. در کتاب مفهوم مدرسه، توضیح فنی همراه ملاک، برای فهم مدرسه داده نشده است. اگر شاخص­ها بیان شود ممکن است این تقسیم‌­بندی بهم بخورد و پای افراد و مدارس دیگری هم به میان آید یا حذف شود.

نکته چهارم؛ جای یکسری تحلیل­‌های پیرا موضوع، اما مهم، در کتاب خالی است. ما در ورژن شیعه ایرانی از مدل جریان شیرازی عبور کردیم اما شیعه در تمام جهان اسلام مدل شیعه ایرانی نیست. لازم نیست ضرورتا در آینده اسلام یکی از این دو الگوی اسلام مدنی و اسلام سیاسی را انتخاب کنیم. ممکن است به ترکیبی از این دو برسیم و ممکن است به هر دوی اینها همزمان اما در دو کانتکست فکر کنیم.

نکته پنجم؛ تحولاتی رخ داده که می­تواند در تحلیل آینده این دو مکتب کمک کند. مثلا تحریم المصطفی باعث شده برخی طلاب خارجی که به حوزه قم می­آمدند روانه حوزه نجف بشوند. طلبه‌­هایی که به نجف می­روند زود عربی یاد می­گیرند و این زبان نفوذ هژمونیک در کل جهان اسلام و حتی کشورهای غیر عرب زبان دارد. در ضمن طلبه‌­های نجف خیلی زود فقه و اصول یاد می­گیرند چون ممحض در آن هستند و در ایران فقط فقه و اصول نیست و چیزهای دیگری هم داریم، طلبه بعد از ۱۰ سال که از قم برمی­گردد عربی بلد نیست، فقه و اصول هم بلد نیست و در کشورهای مقصد هم طوری نیست که همه ظرفیت­های قم را ببرید. اتفاقا ظرفیت­های حداقلی نجف بیشتر جواب می­دهد. خلاصه نجف نشان می­دهد برای طلاب خارج از قم و نجف، مکتب کارآمدتری است. احتمالا نتایج شوم استمرار تحریم در ایران بتواند عراقی­ها و خیلی افراد دیگر را متقاعد کند که به سمت الگوی نجف و قرائت نجف از اسلام بروند که مواجهه حداقلی با سیاست است.

نکته ششم؛ تقریری که از نسبت دستگاه فقاهتی نجف و سیاست در این کتاب ارائه می­شود، تنها در یک نسبت ساده گزارش می­شود. من معتقدم خیلی از اوقات سکوت آقای سیستانی و حتی آقای خویی یک کنش سیاسی بوده است. هوش سیاسیِ فقیهی که مدلی بازی می­کند که هم پروژه­اش را جلو می­‌برد هم گیر نمی‌­افتد را نمی­شود نادیده گرفت! این نگاه، یک مدل نگاه دیگر به مرحوم آقای خویی و بروجردی است! نسبت دستگاه فقاهت نجف به مقوله سیاست را، اگر با این زاویه نگاه ببینید احتمالا طور دیگری جمع­‌بندی خواهید کرد. شاید نتیجه سکوت باشد اما تقریر از این سکوت، سکوت به مثابه یک کنش سیاسی با سکوت به مثابه مبنای فقهی که قلمرو دین را عرصه سیاست نمی داند فرق می­کند.