وحدت ادیان و مذاهب از دیدگاه ابو ریحان

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، ابو ریحان، محمد بن احمد بیرونی خوارزمی، یکی از بزرگ ترین دانشمندان ایرانی اواخر قرن چهارم و نیمۀ اول پنجم هجری ست که در روز سوم ذی الحجۀ سال ۳۶۲ هجری قمری در خانواده یی ایرانی چشم به جهان گشوده است.[۱]

دربارۀ زادگاه و نسبت او به بیرونی اقوال مختلف است، شهر زوری در کتاب نزهه الارواح و ابن ابی اصیبقه در عیون الابناء بیرون را شهری در سند و خوش آب و هوا و دارای غرائب و شگفتی ها می دانند.[۲]

یاقوت حموی در معجم الادبا با آن که خود زادگاه ابو ریحان را یکی از روستاهای خوارزم می داند، از قول یکی از ابو ریحان را نقل می کند که ابوریحان را از آن روی بیرونی گفته اند که روزگاری دراز بیرون از زادگاه خود خوارزم به سر برده است.[۳]

سمعانی در کتاب الانساب خود که یک قرن پس از ابو ریحان تالیف یافته، معنی درست این کلمه و زادگاه ابو ریحان را روشن می سازد و می گوید: «در آن روزگار، در خوارزم هر که در خارج شهر تولد می یافته و از خود شهر نبوده است، بیرونی می خوانده اند و ابو ریحان به این نسبت مشهور است»[۴]

از دوران کودکی و تحصیلات ابتدایی ابو ریحان آگاهی درستی نداریم. بی گمان تحصیل دانش را از خردسالی در خوارزم آغاز کرده و تا سن بیست و پنج سالگی در آن دیار باقی مانده و در این مدت نزد استادانی چون ابو نصر منصور بن علی بن عراق ریاضی دان بزرگ فراگرفتن دانش را دنبال کرده است. استاد ابو ریحان از خاندان آل عراق، پادشاهان قدیم خوارزم بودند که به علم و ادب توجهی خاص داشتند.[۵]

ابو ریحان در خوارزم به نوشتن چند کتاب پرداخت و در مسائل فلسفی با ابو علی سینا، نابغۀ جوان بخارا باب مکاتبه را باز کرد. وی روزگار نسبتا درازی را در دربار قابوس گذاراند و نخستین اثر بزرگ خود الاثار الباقیه عن القرون الحالیه را به نام قابوس تالیف کرد.

این کتاب ارزشمند که مطالب گوناگونی از قبیل گاه شماری، تقویم، مسائل مهم ریاضی، نجومی، تاریخی و…. را در بردارد، اولین بار در سال ۱۸۷۸ در لایپزیک به وسیلۀ پروفسور ادوارد زاخائو به طبع رسیده است.[۶]

ابو ریحان در دربار غزنه منجم رسمی دربار بوده و در لشکرکشی های سلطان محمود غزنوی به شمال غربی هند وی را همراهی کرده است.

ابو ریحان در هند به تدریس دانش های یونانی پرداخت و با آموختن زبان سانسکریت و گویش های مختلف آن، آگاهی های ارزشمندی دربارۀ دانش ها و معتقدات و آداب ورسوم هندیان به دست آورد و همه را در کتابی به نام تحقیق ماللهند جمع آوری نمود.

یک سال پیش از تالیف ماللهند کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم را که خلاصه یی از علوم هندسه، حساب، هیات و احکام نجوم بود به دو زبان عربی و فارسی به نام ریحانه دختر حسین خوارزمی نگاشت و پس از این دو کتاب قانون مسعودی را در روزگار مسعود غزنوی(۴۲۱-۴۳۲)به پایان برد و در روزگار مودود بن مسعود کتاب دیگری در معدن شناسی به نام الجماهر فی معرفه الجواهر تالیف کرد.[۷]

شمار آثار بیرونی بسیار است. حاجی خلیفه در کشف الظنون پانزده کتاب را به وی نسبت می دهد.[۸]

مجموعۀ آثار وی بر روی هم به ۱۸۰ کتاب و رساله با حجم های متفاوت و موضوعات گوناگون می رسد.

ابو ریحان انسانی استثنایی و ممتاز بود که سراسر زندگانی خود را وقف آموختن، تفکر، پژوهش، آزمایش، تالیف و تصنیف کرد و در بیش تر علوم زمان خویش استاد مسلّم بود و در رشته های گوناگون نظیر: تاریخ، جغرافیا، پزشکی، طبیعیات، داروشناسی، ادب و حکمت و فلسفه مبتکر افکار و نظرات نو بود. در ریاضیات، هیات، فیزیک، نجوم به نوآوری های شگفت انگیزی توفیق یافت.

وی شخصیتی جامع الاطراف داشت، سیاستمدار، ادیب، عالم، فیلسوف و آزاداندیشی بود که با سعۀ صدر و فارغ از هر گونه تعصب با پیروان ادیان گوناگون و حکیمان ملل مختلف آمیزش کرد و از دانش ها و معتقدات آنان بهره ها گرفت.

ابو ریحان بی گمان به وجود پروردگار یگانه و رسالت پیامبر اسلام ایمان راسخ داشته است و این اعتقاد استوار وی را در همۀ تالیفاتش به روشنی می توان دید. اما این که بر مذهب تشیع بود است یا بر طریق اهل تسنن، نیازمند تامل و دقت نظر است، از سویی در خطبه یی که در آغاز کتاب الاثار الباقیه آورده است، آل پیامبر را همانند شیعیان، امامان و راهنمایان بر حق خوانده است و وجود امام عادل را لازم شمرده است و یا مثلا از روز عاشورا و شهادت حضرت سید الشهدا(ع) هم چون راویان شیعی سخن گفته است و از سوی دیگر لحن سخنش به شیوۀ گفتار اهل سنت و جماعت می ماند. شاید همین موضوع باعث شده که آلدومیلی، خاورشناس مشهور بر این نظریه باشد که وی در جوانی بر مذهب تشیع بوده و سپس به مذهب اهل سنت و جماعت گرویده است.[۹]

آن چه در این باره درست تر به نظر می رسد، این است که وی نسبت به برتری فرقه یی مذهبی در برابر مذهبی دیگر چه تسنن باشد و چه تشیع، تعصب نورزیده و پیروان هر دو مذهب را به یک چشم می نگریسته و شاید بهترین نشانۀ بی تعصبی در امر مذهب نکته یی باشد که در کتاب الجماهر هنگام سخن گفتن از دو سنگ«خماهن و کرک»ذکر کرده است.

بیرونی می نیسد که شیعیان انگشتری های خود را از کرک(سنگ سپید)اختیار می کردند و اهل تسنن برخلاف آنان از خماهن(سنگ سیاه) و می افزاید که هر دو نگین را در دو انگشتری به دست می کرده است.[۱۰]

در حقیقت برای ابو ریحان میان علوم دینی و غیر دینی تفاوتی موجود نیست، زیرا همۀ دانش ها پدیده های گوناگون طبیعت را بررسی می کنند و ناچار به شناخت نیرویی منتهی می گردند که خداوند آن را برای ادارۀ جهان هستی قرار داده است.

وی با بررسی عمیق دیگر ادیان به این نتیجه می رسد که در همۀ دین ها حقیقتی واحد وجود دارد و این حقیقت در هر دینی به گونه یی متجلی شده است. به قول پروفسور زاخائو با آن که ابو ریحان مسلمان است با فلاسفۀ هندوی کافر به عطوفت رفتار می کند و با آنان با مهربانی به بحث و گفت وگو می پردازد و آرا و عقایدشان را قبول یا رد می کند.

بیرونی به برسی های تاریخی و مطالعۀ در ادیان و معتقدات و آداب و رسوم اقوام مختلف و مقایسۀ آن ها با یک دیگر علاقۀ بسیار داشته است، چنان که در تحقیق ماللهند عقاید هندوان را با معتقدات یهودیان، مسیحیان و مسلمانان مقایسه کرده و در الاثار الباقیه آداب و رسوم ملل مختلف را با یک دیگر سنجیده و در شمار نخستین دانشمندانی درآمده که به مقایسۀ معتقدات مذهبی و آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف دست یازیده اند.[۱۱]

پژوهش هایی که بیرونی دربارۀ ادیان مانوی، زرتشتی، یهودی، مسیحی و برهمایی نموده و مطالبی که بویژه از کتب برهمایی نقل کرده است، به نوشته های وی در تاریخ ادیان ارزشی فوق العاده بخشیده است.

از روزگاران قدیم و قرن ها پیش از بیرونی جهانگردان دیگری به سرزمین هند سفر کرده و هر یک گزارش های ارزنده یی دربارۀ آن دیار نوشته اند. هون تسانک HWEN thsang روحانی چینی که چهارصد سال پیش از بیرونی به هند سفر کرده است، پس از بازگشت کتابی از دیده ها و شنیده های خویش دربارۀ هند و مردم آن سرزمین فراهم آورده است، اما ارزش کار بیرونی به اعتقاد پژوهشگران با هیچ یک از نوشته های مذکور در خور قیاس نیست.[۱۲]

زاخائو دربارۀ حقی که ابو ریحان بر مردم هند دارد، چنین می گوید: «اگر مسلمانان حق دارند به او افتخار کنند، هندیان نیز باید وجود او را سعادتی بناسند که تصویری از مدنیت اجداد آنان با بی طرفی به دست داده است».[۱۳]

از ویژگی های مهم ابو ریحان، احترام به ادیان و مذاهب و آیین های گوناگون، ارزش قائل شدن برای تمام طبقات اجتماعی، دوری از تعصب و خامی و کج اندیشی، محبت و هم دلی و هم داستانی با تمام طبقات جامعه، آزادی در معتقدات مذهبی و شیوۀ اندیشه، بی طرفی و حقیقت جویی و فکر دقیق، احساس وظیفه و مسوولیت در مقابل دیگران، خستگی ناپذیری و عدم تسلیم در برابر آراء و عقاید گذشتگان و… را می توان نام برد. و بدین گونه به صورت یکی از درخشان ترین چهره های عالم دانش درآمده است. بیهوده نیست اگر وی را از بزرگ ترین دانشمندان سراسر دنیای اسلام به شمار آورده اند.

پی نوشت ها

[۱] دایره المعارف اسلام، ج ۱، ص ۱۲۷۳.

[۲] آثار الباقیه، زاخائو، ص ۱۱۱ و عیون الابناء، چاپ بیروت، ص ۲۹.

[۳] معجم الادبا، چاپ مصر، ج ۱۷، ص ۱۸۰.

[۴] الانساب، چاپ حیدر آباد، جزء ثانی، ص ۳۹۲.

[۵] تاریخ ادبیات در ایران، دکتر ذبیح الله صفا، ج ۱، ص ۲۰۷.

[۶] دایره المعارف اسلام، ج ۱، ص ۱۲۷۴ و ۱۲۷۵.

[۷] همان ماخذ.

[۸] پانزده کتابی را که حاجی خلیفه در کشف الظنون به ابو ریحان نسبت داده است علاوه بر آثاری ست که پس از آن تاریخ نوشته است. ر. ک. نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت، دکتر نصر، ص ۱۴۹.

[۹] ر. ک. آثار الباقیه، چاپ زاخائو، ص ۳، ص ۲۲۹.

[۱۰] الجماهر فی معرفه الجواهر، چاپ حیدر آباد، ص ۲۱۵.

[۱۱] تحقیق ماللهند، چاپ حیدر آباد، ص ۵ و ترجمۀ فارس مقدمۀ زاخائو بر ماللهند در شرح حال نابغۀ شهیر ایران دهخدا، ص ۶۸.

[۱۲] همان ماخذ، ۶۹.

[۱۳] همان، ص ۷۰.