بازیابی ابعاد تفسیر کلامی آیه «إِنِّى جاعِلٌِ فِىالْأرْضِ خَلِیفَهً»
چکیده :
هر چند به نظر می‌رسد آیه «إِنِّى جاعِلٌ ِفِى الْأرْضِ ِخَلِیفَهً» در سوره بقره تنها طلیعه و مقدمه داستان خلقتِ حضرت آدم علیه‌السلام است، لکن این آیه مشتمل بر نکات تفسیری ـ کلامى ارزشمندی است که برخی از آنها از دیرباز به اجمال و پراکنده در آثار علمى فریقین به‌ویژه امامیه بیان شده ولی هیچ‌گاه تبیین نشده است.
نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسیری ـ کلامی این آیه را در میراث علمى امامیه و اهل سنت، مورد بررسی قرار گیرد؛ ابعادی همچون هدف از آفرینش خلیفه در زمین، لزوم وجود خلیفه در زمین و ضرورت ِنیاز به امام، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، اختصاص تعیین خلیفه به خداوند، لزوم عصمت خلیفه و امام و غیرهم. این موارد مهمترین مباحث کلامى است که برخی از محدّثان و مفسّران متکلّم با استناد به آیه مذکور به آنها اشاراتی داشته‌اند.
در آثار علمى اهل سنت نیز در خصوص این آیه، تنها به مباحث معدودی همچون عصمت ملائکه، علم یکی از شروط خلافت، و برترى آدم علیه السلام بر ملائکه اشاره شده که این استفاده اندک از آیه، ناظر به تفاوت مبانى کلامى اهل سنت با امامیه در موضوعِ امامت است. پاسخ به دیدگاه اسماعیلیه در خصوص تعارض غیبت امام با «قراردادن خلیفه در زمین» و نیز اشاره به استفاده فقهی برخی از فقیهان امامی و اهل سنت از این آیه در خصوص مشروعیت ِقضاوت و تعلق زمین به خلیفه خدا از دیگر مباحث مطرح ِشده در این نوشتار به‌شمار مى‌آید.
کلیدواژه: حضرت آدم علیه‌السلام؛ جعل خلیفه؛ خلافت؛ امامت؛ عصمت؛ غیبت؛ رجعت