پیشینه عزاداری محرم در هرات
پویان» در کتاب «جغرافی عمومی هرات» نوشته است، اکثر مردم هرات نخست آیین
زرتشتی داشته و به آتش و روشنایی مهر می‌ورزیدند و با آتشکده‌ها که در واقع
عبادتگاه‌های آنان بود، پیوستگی دیرینه‌ای داشتند.
پس از نفوذ دین
اسلام در خطه پهناور خراسان، آتشکده‌های هرات به مساجد تبدیل و در آنها
محراب عبادت ساخته شد و اهل هریوا (نام قدیم هرات) با مسجد و محراب انس و
الفت یافتند.
مساجد، محل عبادت، مرکز گردهمایی، جایگاه پیوند و اتحاد،
مکانی برای درس و بحث و تجلیل از هنر معماری و هنرهای تزئینی قرار گرفت که
مثال بارز آن مسجد جامع بزرگ هرات و دیگر مساجد تاریخی این ولایت است.
مردمان
هرات از دیرباز به خاندان پیامبر اسلام بخصوص امام علی علیه السلام عشق
می‌ورزیدند و وجود امام زادگان فراوان در هرات نشان از این عشق و علاقه
دارد.
پویان محقق پژوهشگر افغانستانی است در مورد پیشینه و علاقه اهالی
هرات به حضرت علی علیه السلام می‌نویسد: همانگونه که تاریخ پر فراز و نشیب
خراسان و از جمله تاریخ هرات باستان نشان می‌دهد، از زمانه‌های قدیم مهر
خاندان حضرت پیامبر صلی الله علیه وآله و حضرت علی در دل مردمان این مرز و
بوم فروزندگی داشته است.
این نویسنده افغانستانی در ادامه تاکید
می‌کند که قیام‌های استقلال طلبانه مردم خراسان زمین با قیام‌های
آزادیخواهان دودمان حضرت علی علیه السلام پیوند داشته است، چنانکه دولت
اموی به همت همین مردم خراسان و به سرداری ابومسلم خراسانی درهم شکست و
قدرت دولتی در بلاد مسلمین به عباسیان انتقال پیدا کرد.
رسول پویان
در ادامه در مورد تعزیه داری مردم هرات برای امام حسین علیه السلام نوشته
است: مراسم تعزیه داری اولاد علی در هرات پیشینه دراز دارد و عزاداری مردم
این خطه با دوره اوج گیری و توسعه مراسم عزاداری و روضه خوانی در عهد
صفویان در ایران پیوند می‌یابد.
بنابر منابع تاریخی روضه خوانی برای
نخستین بار به شکل فعلی آن در هرات از اوایل قرن دهم هجری و بعد از انتشار
کتاب «روضه الشهدا» ملا حسین واعظ کاشفی در هرات و حتی در میان شیعیان
مرسوم شد.
آنگونه که در کتاب «روضات الجنات» آمده است، روضه الشهدا
ملاحسین واعظ کاشفی نخستین کتابی است که در مقاتل و در سوگ مصیبت اهل بیت
پیامبر به ویژه امام حسین علیه السلام و رویدادهای داستان کربلا نوشته
شده است.
در «دانشنامه ادب فارسی در افغانستان» نیز تاکید شده است
که کتاب روضه الشهدا، حسین واعظ کاشفی که در هرات تالیف شده بود، به شهرت
فراوانی دست یافت.
این کتاب بعد از تالیف در مجالس عزاداری شهدای کربلا
بر منابر خوانده می‌شد و پس از این بود بر کسانی که در سوگواری امام حسین
علیه السلام مقتل می‌خوانند، روضه خوان اطلاق شد.
کاشفی در سبزوار
ایران متولد شد و در جوانی به هرات رفت و تا آخر عمر که در سال ۹۱۰ هجری
وفات یافت در این شهر زندگی می‌کرد و در جنوب شرق هرات نیز به خاک سپرده
شد.
ملا حسین واعظ کاشفی را متمایل به طریقه نقشبندیه که از فرقه‌های
صوفیانه اهل سنت است و این فرقه در افغانستان پیروان بسیاری دارد،
می‌دانند.
برخی نیز او را شیعه مذهب دانسته‌اند، اما «رسول جعفریان»
محقق و پژوهشگر علوم اسلامی ایران دیدگاه سومی را مطرح نموده و وی را سنی
12 امامی می‌داند.
عزاداری تا قبل از دوره امیر امیرعبدالرحمان بدون
هیچگونه مانعی در هرات برگزار می‌شد و فقط در دوره «امیر عبدالرحمان» بود
که برگزاری مراسم عزاداری برای شهدای کربلا در این منطقه ممنوع اعلام شد و
شیعیان این شهر تحت فشار شدید قرار داشتند و از هرگونه برپایی مراسم
جلوگیری به عمل می‌آمد.
اما در دوران «امان الله خان» که در سال
1298 خورشیدی در افغانستان به قدرت رسید، مراسم عزاداری در هرات با آزادی
فراوانی برگزار می‌شد.
«محمد یوسف ریاضی» محقق و پژوهشگر افغانستانی، عزاداری مردم هرات را در دوره امان الله خان چنین شرح داده است:
«در
سال ۱۳۰۳ هجری، مطابق ۱۸۸۶ تعزیه داری ماه محرم را اهالی تشیع افغانستان
در هرات و کابل به منتهی درجه اجرا کردند و در شهر هرات ۴۱ تکیه روضه خوانی
دایر بود.»
یوسف ریاضی نام حسینیه‌ها و تکایای را که در آن دوران در
هرات مراسم عزاداری را بر پا می‌کردند به تفصیل ذکر کرده است که در کتاب
جغرافیه عمومی هرات نقل شده است.
مراسم عزاداری شهدای کربلا، تا قبل از
زمان کودتایی کمونیستی، آزادانه در هرات برگزار می‌شد که با کودتایی سال
1357 خورشیدی و به دنبال آن قیام تاریخی ۲۴ اسفند ۱۳۵۷ مردم هرات، دستگیری
علما و اندیشمندان این شهر آغاز شد.
هر چند که در این دوران، حکومت
علناً از مراسم عزاداری جلوگیری نکرد، اما دستگیری و شهادت تعداد زیادی از
روحانیون و مخفقان به وجود آمده در هرات، باعث شد که مراسم عزاداری آن شکوه
گذشته را نداشته باشد.
در حال حاضر، مراسم عزاداری در هرات بیش از هر
زمان دیگری باشکوه برگزار می‌شود و گروه‌های عزاداری در معابر عمومی به
عزاداری می‌پردازند.
نوحه‌های مذهبی
پیروان
تشیع در طول ایام محرم و صفر یاد و نام شهدای کربلا را گرامی می‌دارند و
10 روز اول محرم در اغلب نقاط شهر هرات محافل سخنرانی، نوحه خوانی و سینه
زنی برگزار می‌شود.
آنگونه که «نصرالدین سلجوقی» در کتاب «موسیقی و
تئاتر در هرات» نوشته است، مراسم عزاداری در ماه‌های محرم و صفر در تکیه
خانه‌ها، حسینیه‌ها، مساجد و منازل شخصی در حال حاضر در هرات بر پا می‌شود.
این
پژوهشگر افغانستانی، در مورد نوحه خوانی‌ها و اشعار مراسم عزاداری در هرات
نوشته است: نوحه و نعت خوانی توسط نوحه گرها خوانده می‌شود و گاهی تک
خوانی بوده و گاهی هم دسته جمعی اجرا می‌گردد.
این نویسنده افغانستانی
در ادامه آورده است: آنچه مردم را متاثر می‌سازد و اشک را از دیدگان شان
جاری می‌کند، نوحه‌های حزن انگیزی است که خوانندگان خوش صوت آن را با طبل و
سنج ادا می‌نمایند.
سلجوقی، در مورد اشعار نوحه خوان‌ها در هرات
نیز چنین نوشته است: اشعاری که در نوحه خوانده می‌شود دارای وزن و قافیه و
ردیف بوده و بیشتر آن مثنوی، مربع و مخمس می‌باشد.
شاعران اشعار نوحه را
با اوزان ادبی به رشته تحریر در آورده و در دسترس نوحه خوانان قرار
می‌دهند و نوحه خوانان آن را با آهنگ مخصوص برای مستمعین می‌خوانند.
مردم
اهل سنت هرات نیز در ایام محرم به گونه‌های مختلف یاد و نام امام حسین
علیه السلام را گرامی می‌دارند، و در روز عاشورا به تلاوت قرآن و اطعام
نیازمندان می‌پردازند.
منبع : فارس