ردولف اُتو و تجربه دینی در کتاب “مفهوم امر قدسی”

به گزارش ردنا (ادیان‌نیوز)؛ ردولف اُتو (۱۹۳۷-۱۸۶۹) فیلسوف و متکلم برجسته آلمانی بود. وی در خصوص دین و فلسفه دین به تأملاتی پرداخته بود. اُتو آثاری در خصوص مسیحیت، اندیشه دینی هندی و ارتباط آن با مسیحیت و همچنین موضوعات کلامی دیگر نگاشته بود. احساس دینی و معرفت دینی مهمترین مطلبی بود که وی در آن به تحقیق پرداخت. وی کتابی را نگاشت با عنوان “مفهوم امر قدسی” که بسیار مورد توجه قرار گرفت. این کتاب در سال ۱۹۱۷ منتشر شد و یکی از موفق‌ترین آثار الهیاتی قرن بیستم نامیده شد.

ردولف اُتو در این کتاب، امر مقدس را با “امر مینوی” توضیح می‌دهد و تشریح می‌کند. وی تلاش می‌کند میان احساسهای مینوی یا مذهبی و احساسهایی که ممکن است با آنها در آمیخته شود، تفاوت قائل شود. به باور او، احساسِ مینوی دو جنبه اصولی دارد. یک احساس وحشت دینی و یک احساس جذبه و شیفتگی دینی.

نزدیک‌ترین مشابه برای احساس وحشت و هراس دینی عبارت است از احساس یک امر غیر عادی و مرموز؛ احساس یک نفر وقتی ترس و لرز هنگام شنیدن داستان جن و روح را پیدا می‌کند. از نظر او امر مینوی نوعی تجربه یا احساس غیر عقلانی و غیر حسی ابتدایی و بی واسطه است که در بیرون شخص قرار می ‌گیرد.

ردولف اُتو برای صورتبندی دقیق از امر مینوی، سه نوع احساس را حاصل امر مینوی می‌ داند: اول احساس وابستگی و تعلق. دوم: احساس خوف دینی یا خشیّت و مغلوبیت در برابر راز هیبت انگیز. سوم: احساس شوق ما به آن موجود متعالی که ما را شیفته و مجذوب خود می‌کند.

به باور ردولف اُتو، بی تابی و شوق ما به سوی خداوند جزئی از وجود ما است. وی ادعا می‌کند که همین احساسها، اصل و پایه امور دینی است و حتی تأملات فلسفی و کلامی از نتایج و تبعات ثانوی این تجربه است. به تعبیر او: اگر تجربه دینی در کار نباشد، علوم الهی یا فلسفه‌های دینی هم در کار نخواهند بود.

ردولف اُتو در ترسیم امر مینوی، بر آن است که امر قدسی از طریق تجربیات انسانی به دست می‌آید. این تجربیات سویه‌هایی زمینی ندارد و یک امر متعالی است. از این رو هیچ جنبه عقلانی نیز در آن نمی‌توان سراغ گرفت.

به نظر ردولف اُتو، واژه امر قدسی کلمه کلیدی و محوری همه ادیان است. او در تحلیلی که از این مفهوم به دست می‌دهد میان آنچه وی عناصر عقلانی و غیر عقلانی می‌نامد فرق می‌گذارد. به تعبیر او: یکی از عناصر عقلانی، امر اخلاقی است. ولی در اشتباه خواهیم بود اگر بپنداریم که چنین عناصر عقلانی مفهوم امر قدسی را کاملاً تبیین می‌کند؛ زیرا دین صرفاً شامل مجموعه‌ای از احکام عقلی نیست.

ردولف اُتو در مواجهه با رویکرد عقلانی به دین عنوان می‌کند که: عناصر عقلانی برای فهم دین ضروری هستند اما آنها نه مصداق بارز معنای دین بوده و نه کاملاً آن را تبیین می‌کنند. از این رو عناصر غیر عقلانی دین را باید در امر مینوی یافت. ماهیت امر مینوی با برانگیختن ذهن از طریق احساسات و حالات عاطفی آشکار می‌شود.

ردولف اُتو همچنین عنوان می‌کند که: احساس‌های مینوی با احساس‌های زیبایی یا امر والا تفاوت دارد. احساس‌های مینوی با آن چه که “احساس مخلوقیت” خوانده می‌شود توصیف می‌شوند. احساس مزبور یا احساس خشوع یا ترس همراه با احترام از یک سو، با احساس شیفتگی و دلدادگی از سوی دیگر همراه است.

به باور ردولف اُتو، این احساس‌ها از طریق فضای حاکم بر معابد و کلیساها یعنی از طریق شکوه آداب و مناسک و با حضور یک راز غیر قابل توصیف برانگیخته می‌شوند. اُتو برای این گونه از احساسات نیز تعبیر “راز هیبت انگیز” را به کار می‌برد. یعنی ماهیت دست نیافتنی رمز و رازی که شخص با آن مواجه می‌شود و باعث احساس ترس یا دلهره و احساس خشوع می‌گردد.

وی معتقد است همین احساس است که انگیزه اصلی و نقطه شروع تحول دینی انسان است. این احساس در انسان اولیه به صورت ترس شیطانی ظاهر شده است و به عنوان مثال در زمانهای اخیر با احساس ترس و لرز یا رعب و وحشت در اثر شنیدن داستانهای ارواح و اشباح که موجب به لرزه در آمدن اندام و راست شدن مو بر بدن می‌شود خودش را آشکار ساخته است.

ردولف اُتو برای تمایز میان احساس مینوی با احساسهایی که نزدیک به آن هستند، اینگونه بیان می‌کند که: احساس مینوی با ترس شیطانی تفاوت دارد، ولی احساس خشیت و خشوع حتی در بالاترین سطح تحول دینی باقی می‌ماند. به تعبیر او، حالت خشوع و تضرّع، یکی از حالتهای نزدیک به احساس مینوی است.

عنصر دیگری که می‌تواند حالت مینوی را برای انسان متجلی کند، قدرت و شکوه است. این احساس نیز می‌تواند منشأ خشوع و فروتنی گردد و نزدیک به احساس مینوی قلمداد شود.

اینگونه از احساسها، غیر عقلانی هستند و جنبه فرا عقلانی دارند و در قالب متر و معیارهای عقلی در نمی‌آیند. این احساسها، انسان را به سمت امر متعالی سوق می‌دهند و خشیت و فروتنی و همچنین محبت را در او افزایش می‌دهند.

ردولف اُتو همچنین عنوان می‌کند که احساس‌های مینوی با احساس‌های طبیعی از قبیل احساس زیبایی تفاوت دارد. احساس‌های مینوی هر چند با احساس‌های طبیعی شباهت دارند، ولی در واقع یگانه و منحصر به فردند. آن‌ها از احساس‌های طبیعی به وجود نمی‌آیند، بلکه از احساس امری مینوی نشأت می‌گیرند که ماهیت آن از طریق حالات عاطفی نمایان می‌گردد.

به باور ردولف اُتو، احساس‌های مینوی را نمی‌توان به باور عقلانی توجیه و تفسیر کرد، اما این بدان معنا نیست که احساسهای مینوی، معرفت بخش نیستند. وی بر این باور است که احساسهای مینوی، می‌توانند خود به عنوان منبعی برای معرفت محسوب شوند و ملاک و معیار در ارزیابی آنها هیچگاه امور عقلی نخواهد بود.

به نظر ردولف اُتو، عنصر غیر عقلانی امر مینوی در کانون مفهوم قدسی قرار دارد و گوهر همه ادیان است. همچنین مبنای مشترک خود آگاهی دینی است. به باور او، این احساس مبنای سلوک دینی است و پایه شناخت نفس انسان نیز از همین احساس نشأت می‌گیرد.

ردولف اُتو در مفهوم امر قدسی درباره احساس مینوی که نوعی تجربه دینی است، سخن گفته است. او تلاش می‌کند که خود آگاهی خواننده را با این احساس خاص، که در اعماق وجود او نهفته و گاه سر بر می‌آورد و در برخی انسان‌ها به اوج شکوفایی خود می‌رسد، برانگیزاند. به تعبیر او: ما خواننده را به تأمل درباره تجربه‌ای دینی، که در اعماق جان احساس می‌شود، فرا می‌خوانیم.

دیدگاه ردولف اُتو قابل نقد است. در این متن تنها به گزارشی مختصر از اندیشه وی بسنده شده است.