خانواده و روابط خانوادگی در دین یهود
در دنیا دو نوع دین وجود دارد؛ ادیان ابراهیمی و ادیان غیرابراهیمی. هر یک از این انواع به دسته های مختلفی تقسیم می شود که برخی از آن ها در نواحی خاصی به ظهور و بروز رسیده اند. ادیان اسلام، یهودیت و مسیحیت از جمله ادیان ابراهیمی؛ و ادیان هندو، بودایی، تائوئیسم، و بهاییت از جمله ادیان غیرابراهیمی هستند که بشر در تولد آن ها تأثیرگذار بوده است. در مقاله ی حاضر و در نخستین قسمت از بررسی نقش ازدواج، خانواده و زندگی زناشویی در ادیان، به نقش خانواده در دین یهود پرداخته خواهد شد.
«جان نایر باس» نویسنده ی کتاب «تاریخ جامع ادیان» معتقد است: همه ی ادیان، به هر راه و بیانی که باشد، متفق اند بر این که انسان قائم به ذات خود نیست و نمی تواند باشد. زندگی او به نحو اساسی به قوای موجود در طبیعت و اجتماع و خارج از ذات او، پیوسته و بلکه وابسته به آن است. انسان به طور مبهم یا روشن، می داند که قوه ی مرکزی مستقلی که بتواند، جدا از این جهان، قائم به نفس خود باشد نیست. این ادراک در مشاعر ابتدایی به صورت اعتقاد به وابستگی، به قوا و نیروهای موجود در محیط مجاور اجتماعی و طبیعی آغاز شده و در ادیان برتر، به صورت اعتقاد به علت اولای اشیاء و اعتقاد به موجودی انسانی یا غیرانسانی که آفریننده ی عالم و اصل حاضر و موجد هستی و عمل کرد آن است، درآمده است.
در جهان ادیان بی شماری وجود دارد. بعضی از این ها، ادیان قبیله¬ای هستند که به گروه های اجتماعی کوچکی تعلق دارند و تا کنون در مقابل این که در دل ساختارهای فرهنگی و اجتماعی گسترده تر جذب شوند، مقاومت کرده¬اند. بقیه از زمره ی ادیان عامیانه هستند، یک سلسله آداب و اعتقادات با ساختارهای محکم تر. ادیان و آئین های گوناگون که هر یک در منطقه ای خاص رشد و پیش رفت چشم گیرتری داشته اند. ادیان شرقی آسیا، ادیان چین و ژاپن، ادیان دره ی نپال و تبت و بسیاری ادیان ریز و درشت دیگری که گاه ممکن است بعضی از آن ها کم تر از هزار نفر پیرو داشته ¬باشند. اما به طور کلی می توان گفت که از حیث پیچیدگی اعتقادات و نیز گسترش جغرافیایی، تنها سه یا چهار دین وجود دارند که از اهمیت بالایی برخوردارند. امروزه در دنیا بیش ترین پیروان مذهبی به سه دین اسلام، مسیحیت و یهودیت تعلق دارند. اما ادیان هندو و بودایی سرزمین هندوستان، دین مزدایی که پیش از ظهور اسلام دین اصلی مردم ایران بوده و یا تائوئیسم فلسفی و مذهبی مردم چین و موارد گوناگون دیگر نیز در سراسر جهان پیروانی به دست آورده اند.
الگوهای دینی یهودیان
الگوهای بسیار پیچیده ی اعمال و مناسک یهودیان، در موارد بسیار و سطوح متفاوت بر زندگی یهودیان تأثیر می گذارد. این الگوهای دینی تعیین کننده ی رفتار، نگرش ها، ساختار خانواده، و حتی نهادهای اجتماعی یهودیان سنتی هستند، و جهانی نمادین بر گرد هر یهودی می آفرینند که او را با هم دینانش ارتباط می دهد و بین او و افراد غیریهودی تفاوت به وجود می آورد. مناسک یهودی را می توان برای راحت تر فهمیدن به سه بُعد اساسی تجزیه و تحلیل کرد.در نوشتار حاضر، تنها به بُعد اول پرداخته می شود که عبارت است از: مرحله ای که به مقاطع زمانی خط سیر زندگی فرد مربوط می شوند و در مراحل مختلف حیات فرد یهودی، از تولد کودک گرفته تا نقاط عطف گوناگونی که او در آن ها شاهد تغییر نقش و وضع خویش است، مثل ازدواج و تشکیل زندگی، و بالاخره مرگ و اعمال و مناسک ملازم آن، بر او تأثیر خواهند گذاشت. (آنترمن، ۱۳۸۵، ۱۹۹)
ازدواج، تقلید رابطه ی آدم و حواست
در یهودیت، ازدواج عقدی است میان دو نفر که براساس آن برکت خدا را طلب می کنند. از آن جا که به طور کلی، ازدواج یک قرارداد دو جانبه میان دو انسان است، عقد ازدواج که در تلمود (دومین کتاب مقدس یهودیان پس از عهد قدیم)، کتوبا نامیده می شود، اهمیت زیادی پیدا کرده است. مقصود از ازدواج، تقلید رابطه ی میان آدم و حواست، که هر یک در جهت ایجاد خانه و کاشانه و جهانی هماهنگ از یک دیگر پشتیبانی کردند. یکی از وظایفی که انجام آن بر عهده ی هر مرد یهودی گذاشته شده ازدواج کردن و بچه دارشدن است. یهودی ای که برای تشکیل خانواده تلاشی نمی کند، مانند کسی دانسته شده است که خونی ریخته باشد، یا صورت خدا را که همه ی انسان ها به شکل او آفریده می شوند بی ارج بداند؛ و یا باعث شود که حضور خدا از اسرائیل رخت بربندد.مراسم ازدواج در زیر یک سایبان
تلمود مقرر می دارد که مرد باید همسرش را چون خود دوست داشته باشد و بیش از خود او را محترم بدارد و برکت ازدواج در این دعاست که زوج جدید باید یک دیگر را در شادی خود سهیم سازند؛ همان طور که خدا مخلوقات خود را از باغ عدن برخوردار ساخت. خاخام-ها تأهل را وضعیت آرمانی مردان تلقی می کنند. اما در مورد زنان چنین برداشتی وجود ندارد و زنان مکلف به ازدواج نیستند؛ زیرا وظیفه ی داشتن فرزند تنها برعهده ی مردان است. اجرای سنتی مراسم ازدواج در زیر یک سایبان تأکیدی است بصری بر این تلمیح که ازدواج بیش تر ایجاد یک خانه و کاشانه است تا برقراری یک رابطه. از نظر سنتی، ازدواج تنها به دو نفر مربوط نمی شود، بلکه اتحادی است که در میان دو خانواده به وجود می آید.حداکثر سن ازدواج یهود بیست سال است
گرچه پسر از سیزده سالگی شأنیت ازدواج دارد و در نسل های پیشین سن و سال های کم تر ترجیح داشته؛ اما سن معمول ازدواج هجده سال است. حداکثر سن ازدواج بیست سالگی بود و تأخیر نمی بایست از آن فراتر رود. مقامات دینی هم معمولاً بر مرد مجردی که از این سن گذشته بود فشار می آوردند تا خود همسری برگزیند. تنها دلیل قابل قبول برای مجرد ماندن در تمام عمر، اشتیاق فرد به وقف کردن زندگی اش برای آموختن تورات بود؛ البته این امر می بایست با این اطمینان همراه باشد که وی قادر به تسلط به هوس های جنسی اش هست.بچه داشتن یهود، پرثمربودن یهود است
داشتن بچه و «پرثمر بودن و زیاد شدن» از وظایفی بود که باید انجام می گرفت. این وظیفه به محض آن که فرد پسر یا دختری پیدا می کند، انجام می گیرد. فرزندان برکتی از جانب خدا به شمار می آیند و در نتیجه، خانواده ی بزرگ در میان یهودیان ارتدکس هم به لحاظ دینی مطلوب است و هم واقعیت اجتماعی آن مطرح است. حتی اگر مردی که زنش مرده و یا زنش را طلاق داده است از ازدواجی قبلی فرزند داشته باشد ازدواج کردن برایش سودمند دانسته شده است؛ زیرا بنابر آیه ی کتاب یشعیای نبی (۴۵:۱۸) خدا جهان را نیافرید «تا خالی و عاطل بماند؛ او جهان را آفرید تا در آن سکنا گزینند.»آن زن با او صعود می کند نه سقوط
توافق های میان زن و شوهر بعد از ازدواج، مواردی از قبیل ارث بردن زن از اموال شوهر بعد از فوت او، تعهد به حمایت از هر دختر متولد از این ازدواج و تأمین نیازهای دیگر وی تا زمانی که به سن بلوغ برسد را، شامل می شود. بر اساس یک قاعده ی کلی، زمانی که مرد همسری برمی گزیند «آن زن با او صعود می کند نه سقوط»؛ یعنی اگر مرد همسری از طبقه ی پایین اجتماعی یا اقتصادی انتخاب کند، موظف است با زنش با همان آداب و رسوم رایج در طبقه ی خودش رفتار کند. برعکس، اگر زن از طبقه ی اجتماعی بالاتر باشد، شوهر حق ندارد بدون موافقت او، مرتبه ی زندگی وی را تنزل دهد.شرایط ازدواج یهود
درباره ی شرایط ازدواج از یک سو، شوهر موظف می شود از همسرش حمایت کند، هنگام بیماری درمانش نماید، او را از اسارت برهاند و هزینه های کفن و دفنش را بپردازد. از سوی دیگر، به شوهر حق داده شده از جهیزیه ای که همسرش از خانه ی پدری می آورد، برخوردار شود. زن موظف است که برای کمک به تأمین معاش خانواده کار کند؛ البته این کار به میزان جهیزیه ای که با خود آورده است بستگی دارد. این جنبه های ازدواج عموماً به مسئله ی توافق میان زن و شوهر برمی گردد.مخالف سرسخت ازدواج یهودی با غیریهودی
یهودیان سنتی همواره مخالف سرسخت ازدواج یهودی با غیریهودی هستند، زیرا یک همسر غیریهودی، هرچه قدر هم که خوب باشد، قادر نیست به یک فرزند یهودی کمک کند تا سرنوشت و نقش اساسی خود را، که گسترش ملت یهود و زنده نگه داشتن میراث یهود است، ایفا نماید. در گذشته، والدینی که فرزندان شان با غیریهود ازدواج می کرد، لباس عزا به تن می کردند، و دیگر با فرزندشان صحبت نمی کردند.خصیصه های همسر آینده ی فرزند یهود
خصیصه هایی که والدین در همسر آینده ی فرزندشان مطلوب می دانند، عبارت اند از: اصل و نسب خوب، چرا که افتخار خانواده ها به داشتن اجدادی معروف است؛ وضعیت مالی خوب در مواردی که والدین عروس ببینند که خانواده ی داماد از آنان انتظار خواهند داشت که به زوج جوان از نظر مالی کمک کنند؛ از همه مهم تر این که داماد آینده می باید یهودی درس خوانده و خداترسی باشد.زن آرمانی یهود
در باب روابط خانوادگی در میان یهودیان باید گفت، زن آرمانی، در کتاب امثال سلیمان نبی، ضمن عبارتی مشهور، تعریف شده است: «کیست که بتواند زن صالحه را بیابد که او از درّ ثمین گران بهاتر است.» ازدواج برای مرد مزیت دیگری نیز دارد. خاخام ها می گویند که روح القدس تنها بر یک مرد متأهل می تواند قرار گیرد، زیرا مرد مجرد تنها نیم مرد است و روح القدس بر چیزی ناقص قرار نمی گیرد.مسئولیت والدین یهود نسبت به فرزند
ده فرمان مقرر می دارد که فرزندان به والدین خود احترام کنند؛ اما این بدان معنی نیست که باید همواره از آنان اطاعت کنند، بلکه باید احترام لازم را نسبت به آنان منظور نمایند. والدین مسئولیت های چندی نسبت به فرزندان خود دارند. تلمود از والدین می خواهد که پیشه ای را به فرزندان خود بیاموزند، شناکردن را به آنان تعلیم دهند و به دختران و پسران خود درک موضوعات جنسی را آموزش دهند. از این ها مهم تر، به والدین تکلیف می شود که دین یهود و عمل به آن را به فرزندان خود بیاموزند. در تلمود بابلی آمده است: «مگذارید ترس از فرزند بد شما را از داشتن فرزند بازدارد؛ شما باید به وظیفه ی خود عمل کنید، و خدا آنچه را بخواهد، انجام می دهد.»یهود با نبیره ی عموی عمه ی همسر برادرشان نیز ارتباط دارند
ساختار خانواده ی گسترده بدان معنی است که یهودیان حتی با نبیره ی عموی عمه ی همسر برادرشان نیز پیوند خاصی دارند! شاید در نتیجه ی این احساس است که همه ی یهودیان از طریق نیاکان مشترک شان، ابراهیم، اسحق، یعقوب، سارا، رفقه، لیه و راحیل، به هم مرتبط هستند. یهودیان روابط خانوادگی را گرامی می دارند و در جشن های خانوادگی، از همه ی اعضای خانواده ی گسترده دعوت می شود.قداست بالای خانواده در یهود
شایان ذکر است که یکی از ده فرمان علیه زناست، و یکی از سه قانونی که یهودیان نباید حتی به قیمت جان خود، آن را نقض کنند، قانون حرمت زنا و زنای با محارم است. دو قانون دیگر، بت پرستی علنی، و قتل نفس است. به نظر می رسد که این قانون نشان دهنده ی آن است که قداست خانواده و علقه ی زوجیت به حدی است که اگر مردم بکوشند با فداکردن آن، جان خود را حفظ کنند، آنچه که فوت شده بیش از چیزی است که حفظ گردیده است. (همان، ص۲۲۱-۲۵۳)طلاق در یهود
از ظاهر عهد عتیق برمی آید که مرد به مجرد این که همسرش را نپسندد، حق دارد او را طلاق دهد. بدین سان پیوند زناشویی به مجرد نیت مرد قابل انفصال است و به اثبات موضوع خاصی نیازمند نیست: «چون کسی زنی گرفته، به نکاح خود درآورد، اگر در نظر او پسند نیاید از این که چیزی ناشایسته در او بیابد، آن گاه طلاق نامه ای نوشته، به دستش دهد و او را از خانه اش رها کند و از خانه ی او روانه شده، برود و زن دیگری شود. اگر شوهر دیگر نیز او را مکروه دارد و طلاق نامه ای نوشته به دستش بدهد و او را از خانه اش رها کند یا اگر شوهری دیگر که او را به زنی گرفت، بمیرد، شوهر اول که او را رها کرده بود، نمی تواند دوباره او را به نکاح خود درآورد؛ بعد از آن که ناپاک شده است؛ زیرا که این به نظر خداوند مکروه است. پس بر زمینی که یهود خدایت تو را به ملکیت می دهد، گناه میاور.» (دایره المعارف الکترونیکی طهور)در جامعه ی یهود فرزند ناخواسته محدود است
یکی از ده فرمان مقرر می دارد که یهودیان نباید مرتکب زنا شوند. برقراری رابطه ی جنسی یکی از سه مرحله ی ازدواج است. اگرچه ترتیب سنی این سه مرحله، نامزدی، عقد و زفاف است، ولی این ترتیب قاطعانه تثبیت نشده است. آنچه مهم است آن است که در صورت برقراری رابطه ی جنسی با طرف دیگر ازدواج، انسان فرایند ازدواج را آغاز کرده است. تلقی کلی یهودیان آن است که تساهل در این روابط، مخرب صفات عالی روابط انسانی است، روابط جنسی را به ابتذال می کشاند و مناعت نفس را تضییع می نماید؛ اما فرزندی که از چنین رابطه ای متولد می شود، نامشروع نیست. اگر چه در یهودیت نص قانون نسبتاً ملایم است، ولی تفسیر کلی آن در حد معقولی سخت گیر است. اما به دلیل آن که پذیرش فرزند برای والدین یهود بسیار دشوار بوده است، همین بس که در جامعه ی یهود به قدر کافی کودک ناخواسته وجود ندارد. در جهان یهود، موضوعات جنسی لزوماً از محرمات نیست و هنگامی که موضوعی از محرمات نباشد، امکان اغواشدن یا وسوسه شدن در اثر آن دشوارتر می گردد.معضلات بزرگ جامعه ی یهود
با وجود توصیف های صورت گرفته از چگونگی تشکیل خانواده و روابط خانوادگی در دین یهود، باید بر این نکته اذعان داشت که موارد یاد شده به عنوان آداب و قوانین مقدسی محسوب می شود که همه خود را ملزم به رعایت آن نمی کنند. وجود روابط جنسی فراوان قبل از ازدواج، یا حتی بعد از ازدواج با غیرهمسر، فرزندانی که از این طریق متولد می شود، ممکن است مشروع باشد و مسئله ی ازدواج با هم جنسان و رایج بودن آن به عنوان یک قانون مدنی از معضلات بزرگی است که جامعه ی یهود را گرفتار کرده است.منابع:
– ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱.– آنترمن، الن، باورها و آئین¬های یهودی، ترجمه: رضا فرزین، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۵.
– دایره المعارف الکترونیکی طهور، آدرس الکترونیکی www.tahoordanesh.com