نگاهی به کتاب «معارف کلامی شیعه: آموزه های اختصاصی»

به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، در زمینه اختصاصات آموزه ای امامیه، با دو نوع کژتابی رو به رو هستیم: کسانی امامیه را به ویژه در آراء فاخر عقلی اش برگردان یا تحت تأثر دیگر مذاهب و مکاتب کلامی (مثل معتزله) می دانند و طبعا اختصاصش را منکر می شوند و دیگرانی هم مایل اند که امامیه را در همه ارائش متمایز از دیگر مسلمانان وانمود کنند تا جایی که گویا تشیع دینی است در برابر دینی به نام تسنن. راه میانه به رسمیت شناختن اصل و کلیت اختصاصات و امتیازات خود بنیاد امامیه است که در تعالیم اهل بیت علیهم السلام ریشه دارند.

در کتاب معارف کلامی شیعه: آموزه های اختصاصی موضوعاتی را می کاویم و گزارش می کنیم که یا به امامت خاصه مربوط می شود(روایات ۱۲ امام، امام مهدی(عج)، مرجعیت علمی اهل بیت(ع)، رجعت، همزیستی با دیگر مسلمانان و تشیع اعتدالی در تعالیم ائمه اطهار(ع)) یا ناظر به دیگر معارف کلامی(بداء، أمر بین أمرین و تقیه) است.

از آنجا که شیعه پژوهی بدون آشنایی با نوع نگرش منابع ملل و نحل به شیعه و گزارش هایشان از آراء و مقالات نامداران و صاحب نظران شیعه تمامیت نمی یابد مقاله ای به شیعه و انشعاباتش از نگاه ملل و نحل نویسان اختصاص یافته است.

این کتاب از ۱۰ فصل اصلی با عناوین تشیع اعتدالی، شیعه و انشعاباتش از نگاه ملل و نحل نویسان، روایات ۱۲ امام، مرجعیت علمی اهل بیت(ع)، بداء، امر بین امرین، امام مهدی دوازدهمین پیشوای شیعه، رجعت، تقیه و همزیستی با دیگر مسلمانان تشکیل شده است.

تشیع اعتدالی

در بخش تشیع اعتدالی که در قرآن و حدیث ریشه دارد که در مرز بین تقصیر(عدم التزام به احقیت امیر المومنین و تبری از دشمنان حضرت و عدم انقیاد نسبت به امامان معصوم و علم ویژه آنها) و غلو(خداانگاری یا نبی انگاری امامان) واقع شده است.

در بعد علمی نیز تشیع اعتدالی و درگرو شریعت محوری(نفی اباحی گری) و مراعات تقیه(و مدارا با مخالفان مذهبی) است.

شیعه و انشعاباتش از نگاه ملل و نحل نویسان

در مقاله شیعه و انشعاباتش از نگاه ملل و نحل نویسان نوع نگاه ملل و نحل نویسان به تشیع و انشعاباتش بررسی و جمع بندی از داده هایشان در باب تشیع و شیعیان ارائه شده است.

کتاب های الزینه ابو حاتم رازی، فرق الشیعه نوبختی، المقالات و الفرق سعد بن عبدالله اشعری، مقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری، الفرق بین الفرق بغدادی و الملل و النحل شهرستانی از مهم ترین منابع مورد استناد این مقاله است.

روایات ۱۲ امام

تشیع بر محور امامت و امامت متکی به نص است. روشن است که نص، به ویژه از نوع جلی و صریحش را باید در روایات نبوی جست، کاری که جناب محمدباقر ملکیان، پژوهشگر شناخته شده رجال و حدیث به خوبی از عهده آن برآمده است.

گویاترین روایتی که علاوه بر منابع شیعی، در منابع اهل سنت نیز (حداقل از چهار طریق)، منزلت ویژه ای دارد، روایت «اثنا عشر خلیفه» است که بنا به تحقیق و تحلیل نویسنده، عالمان دیگر مذاهب به خوبی نتوانسته اند از عهده تفسیر و تطبیق آن برآیند.

طبعا با پذیرش صدور و توثیق این روایت، گریزی از تن دادن به دیدگاه شیعه و تطبیق آن بر دوازده امام نخواهد بود. مرجحات این تطبیق و نیز پاسخ به برخی ایرادها و تردیدها، در ادامه مقاله آمده است.

مرجعیت علمی اهل بیت(ع)

بحث مرجعیت علمی اهل بیت (ع) مهم ترین کاربرد امامت باوری در عصر غیبت است و می تواند برای اهل سنت نیز معنا و مبنا یابد.

این پژوهش جویای تحدید خاستگاه علوم اهل بیت (پس از نشان دادن مقام و منزلت علمی شان در نظر توده مسلمانان) و تبیین چند و چون حجیت و مرجعیت علمی ایشان (به سان منبعی مستقل از کتاب و سنت نبوی و طبعا متکی به منابع غیبی یا اجتهاد معصومانه یا به سان راویان معصوم از علم پیامبر(ص)) است.

امر بین امرین

امر بین امرین از مهمترین چالش های کلامی و فلسفی در سنت اسلامی است که دامنه فاعلیت الهی را معلوم می سازد و هم فاعلیت انسانی را با لحاظ فاعلیت الهی تبیین می کند.

این موضوع که با عناوینی مانند قضا و قدر، استطاعت و جبر و تفویض بررسی شده دست کم از زمان و لسان امام صادق(ع) امر بین امرین را یافته است.

این رویکرد که موضعی است در قبال تفویض یا استطاعت قبل الفعل (که همه مؤلفه های انجام فعل را در قدرت و فاعلیت انسان می داند) و جبر (که شأن فاعلی برای انسان قائل نیست) راهی میانه را مطرح می کند که البته اغلب مذاهب اسلامی مدعی همین راه میانه هستند.

امام مهدی(عج) دوازدهمین پیشوای شیعه

باور به مهدویت به نحو اجمال، مورد اذعان همه مسلمانان است، اما مهدویت و حیات فرزند امام حسن عسکری (ع) از نسل امام حسین (ع) به عنوان دوازدهمین امام منصوب و معصوم اختصاصی شیعه ۱۲ امامی است که طبعا باید در این مجموعه مقالات، جایگاه درخوری پیدا می کرد.

رجعت

رجعت که همچون مهدویت، جنبه آخرالزمانی دارد از اختصاصات امامیه و از ضروریات مذهب است و چنان که دکتر حمیدرضا خادمی، عضو هیئت علمی پژوهشکده «سمت»، به درستی بیان کرده، در دیگر مذاهب اسلامی و حتی دیگر فرق شیعی، جایی ندارد.

حتی اسماعیلیه که بلند مرتبه ترین جایگاه هستی و دین شناختی را برای امام، قائل است و به قیامتی در این دنیا، پیش از قیامت اخروی باور دارد، رجعت درگذشتگان در آخرالزمان را قبول ندارد.

نویسنده پس از معناشناسی رجعت (و کره، دابه الأرض، عصا و میسم، بنابه روایات شیعی) و تحریر محل نزاع در این عرصه اخبار از آن و نه امکان آن، به فرق رجعت با تناسخ، توجه کرده و ضمن بیان آراء و تفسیرهای مختلف از رجعت در میان عالمان شیعه (و گاه بنابه گزارش منابع اهل سنت)، مستندات قرآنی و حدیثی، و تبیین عقلی رجعت را به بحث گذاشته است.

تقیه

از دیگر موضوعی که نویسنده ناگزیر به ورود در قلمروش شد، تقیه است که اختصاصی شیعه بودنش مشهور است، ولی به واقع، چون کاویده شود روشن می گردد که کلیت و انواع آن مورد اذعان همه مسلمانان است، اما چون در روایات شیعی، بر آن بسیار تأکید شده و شیعیان بیشتر از دیگران ناگزیر از عمل به آن بودند (نه فقط در برابر کافران، بلکه در برابر هم کیشان نیز)، تقیه را از اختصاصات شیعه به شمار آورده اند و برخی به ناروا، آن را پوششی برای پنهان کردن کاستی های امامان در علم و عصمت وانمود کرده اند.

نگارنده در این مقاله، پس از نشان دادن اهمیت تقیه در مکتب اهل بیت (ع) ابعاد و کاربست های آن را در کلام، فقه و اخلاق، مورد کاوش قرار داده و به معناشناسی و گونه شناسی آن توجه کرده است. در میان انواع تقیه، نوع مداراتی آن بیشتر مورد اهتمام امامان شیعه بوده و طبعا در این مقاله نیز جایگاه ویژه ای یافته است.

اقلیت بودن شیعه از سویی و از سوی دیگر، رسالت فرامذهبی امامان شیعه، باب ویژه ای در تاریخ شیعه و سیره اهل بیت (ع) گشوده که می تواند در قالب تقیه مداراتی، طرح و پیگیری شود که در مقاله تقیه، مورد توجه قرار گرفت و می تواند در قالب سیره ائمه اطهار در قبال مخالفان مذهبی بررسی شود، چنان که سیره پژوه، دنبال کرده و پس از دسته بندی «دیگران» به نامتدینان، پیروان دیگر ادیان، حاکمان سرزمین اسلامی، پیروان دیگر مذاهب فقهی و کلامی اسلامی و جداشدگان از پیکره اصلی شیعه، به بحث از مبانی نظری دینی تعامل با دیگر مسلمانان بر پایه اخوت اسلامی (تنوع انسان ها بر اساس قابلیت ها و هزینه هایشان در ایمان، درجه بندی معارف دینی)، بیان اصول دینی تعامل (پرهیز از تحمیل عقیده، ترک مخاصمه، پرهیز از تکفیر و احترام به عواطف مذهبی و مقدسات دیگران) و سرانجام، راهکارهای تعامل دینی (از قبیل حضور در مراسم دینی، معاشرت اجتماعی و پرهیز از ناسزاگویی) پرداخته است.

کتاب «معارف کلامی شیعه: آموزه های اختصاصی» در قالب مقالاتی از سوی علی آقانوری (دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب)، محمد جاودان(استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب)، حمیدرضا خادمی(استادیار پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»، مجمد جعفر رضایی(پژوهشگر پژوهشکده کلام اهل بیت(پژوهشگاه قرآن و حدیث))، حمیدرضا شریعتمداری(دانشیار دانشگاه ادیان و مذاهب)، مصطفی صادقی(استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)، سیدحسن طالقانی (استادیار پژوهشگاه قرآن و علوم حدیث)، محمدباقر ملکیان (پژوهشگر کلام و رجال) تألیف شده است.

این کتاب از سوی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) و پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شده است.