میرزا مهدی آشتیانی | استادی که شاگردانی چون علامه جعفری و شهید مطهری داشت

ردنا (ادیان نیوز)- در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی میرزا مهدی آشتیانی اختصاص دارد.

زندگینامه میرزا مهدی آشتیانی

میرزا مهدی آشتیانی (۱۳۰۶-۱۳۷۲ق/۱۸۸۸-۱۹۵۲م)، حکیم، عارف و دانشمند شیعه قرن چهاردهم هجری قمری و از شاگردان سیدالحکماء آقامیر شیرازی، میرزا محمدحسین نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری بود.

از ویژگی‌های آشتیانی سفرهای وی به کشور‌ها و شهرهای مختلف دنیاست. او دارای تألیفات مختلفی در حکمت و فلسفه، اصول و عرفان است که غالب آن‌ها حاشیه و شرح آثار دیگران است.

اطلاعات فردی

میرزا مهدی آشتیانی

حکیم، عارف و دانشمند شیعه

لقب مدرس آشتیانی

تاریخ تولد ۱۳۰۶ق

زادگاه تهران

تاریخ وفات ۹ شعبان ۱۳۷۲ق

محل دفن رواق بالاسر حرم حضرت معصومه(س)

اطلاعات علمی

استادان میرزا ابوالحسن جلوه، آقا علی حکیم زنوزی، آقا محمد رضا قمشه‌‌ای، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، محمدکاظم خراسانی، میرزا ابوالقاسم نائینی و …

شاگردان محمدتقى جعفرى، مرتضی مطهری، سید جلال الدین آشتیانى، ابوالحسن شعرانی و …

محل تحصیل تهران، نجف، کربلا

تألیفات اساس التوحید، تعلیقه رشیقه علی شرح منظومه السبزواری، حاشیه بر اسفار، شرحى بر مشکلات اشعار خواجه حافظ شیرازی و …

تولد، نسب و درگذشت

میرزامهدی به سال ۱۳۰۶ق در تهران زاده شد. او خودش را مدرس آشتیانی معرفی کرده است.[۱] میرزا مهدی در ۹ شعبان ۱۳۷۲ق درگذشت و در رواق بالاسر حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.[۲]

پدر او میرزا جعفر٬ برادرزاده و داماد میرزا محمدحسن آشتیانی ملقب به «میرزا کوچک»، از عالمان تهران بود. وی اساتیدی چون حکیم میرزا ابوالحسن جلوه (متوفای۱۳۱۴ق)، آقا علی حکیم زنوزی (متوفای۱۳۰۷ق)، آقا محمد رضا قمشه‌‌ای (متوفای۱۳۰۶ق) در طب، نجوم، هندسه و فلسفه داشت. بر ادبیات و ریاضیات نیز تسلط داشت و در تمام شعب علوم عقلیه و نقلیه دارای رتبه شامخه و مرتبه کامله بود.[۳] میرزا جعفر در سال ۱۳۲۴ق دار فانی را ترک کرد.

تحصیلات

میرزامهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند. پس از فراگیری قرآن و مقدمات علوم، برای آموختن علوم رایج زمان، در درس استادان مشهور تهران شرکت کرد.

ادبیات، اصول و فقه را در حد سطح، نزد پدر و سپس در حوزه درس آقاشیخ حسن طالقانی و آخوندملا عبدالرسول فراگرفت.

خارج فقه و اصول را نزد شیخ عبدالنبی نوری و آقا سید عبدالکریم لاهیجی مدرّس مدرسه مروی تهران و دیگر عالمان بنام تهران، آموخت.

مبانی ریاضیات را در مکتب شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفّاریان نجم الدّوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقاشیخ محمدحسین ریاضی تعلیم دید.

فلسفه مشّاء را نزد میرزا حسن کرمانشاهی و حکمت اشراق و عرفان را نزد آقا میرزا هاشم اشکوری و حکمت متعالیه را نزد سیدالحکما آقامیر شیرازی، فراگرفت.

حکمت متعالیه را در محضر میر شهاب الدین نیریزى شیرازى تلمذ کرد. [۴]

طب قدیم را نزد میرزا محمدحسین رئیس الاطباء و میرزا ابوالقاسم نائینی سلطان الحکماء و طبّ جدید را به وسیله میرزا علی اکبرخان ناظم الاطباء و میرزا ابوالحسن خان رئیس الاطباء آموزش دید.[۵]

سفر به عتبات

آشتیانی در ۱۳۲۷ق/۱۹۰۹م برای ادامه تحصیلات عالی عازم عتبات شد و در نجف در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی شرکت کرد، ولی به علت بیماری پس از یک سال اقامت به ایران بازگشت. در سال ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م بار دیگر به عتبات سفر کرد و در درس سید محمدکاظم یزدی شرکت جست. پس از اقامت کوتاهی باز به ایران برگشت و برای سومین بار عازم عتبات شد و در این سفر در درس مشایخ دیگر مانند سید محمد فیروزآبادی، میرزا محمدحسین نائینی، آقا ضیاء الدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی حاضر شد.[۶]

اجتهاد

با اینکه وی در مجموع، مدت کوتاهی در درس عالمان نجف حضور یافت، اما به دلیل مهارت علمی و دانشی که طی سال‌ها اندوخته بود، به گفته خودش، از همه استادان یاد شده به دریافت اجازه روایت و اجتهاد نایل آمد.[۷] وی به مدد حافظه بسیار قوی وقتی پانزده ساله بود از برخی اساتیدش نیز اجازه روایت گرفته بود. [۸]

تدریس

آشتیانی در مدت اقامت در عتبات، در کنار تحصیل، به تعلیم و تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت. وی بازگشت به ایران را بر ماندن در عتبات ترجیح داد. مدتی در قم و اصفهان و مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت و سرانجام به زادگاهش تهران برگشت و برای همیشه در این شهر ماندگار گشت و حدود سی سال به تدریس پرداخت و حوزه درسی وسیعی را به ویژه در حکمت و عرفان، پدید آورد.

احاطه او بر کتب چنان بود که سید جلال الدین آشتیانی می گوید: هر وقت خدمت آن مرحوم شرفیاب می‌شدم و مشکلات خود را سؤال می‌کردم، او در پاسخ از کتب ملاصدرا و شفا و اشارات ابن سینا آن‌چنان از احاطه برخوردار بود که موجب حیرت می‌شد. اگر عرض کنم فصوص ابن عربی و مفاتیح الغیب فخر الدین رازی، فصوص الحکم و نفحات صدرالدین قونوی را حفظ بود و با احاطه حیرت آور به هر سؤالی در عرفان جواب فوری می‌داد، گزاف نگفته‌‌ام.[۹]

برخی از دانش آموختگان محضر علمی او بدین قرار است:

شیخ اسماعیل کلباسى شارح نفس المهموم

محمدتقى جعفرى مولف شرح نهج البلاغه

جعفر زاهدى جورابچى مولف ایضاح الاشارات در شرح منطق بو على سینا

عبد الرحیم مدرس تبریزى مولف آلاء الرحیم فى الرّد على تحریف القرآن الکریم

على شمس گیلانى مولف رساله‌‌اى در معراج

شهید مرتضی مطهری

سید جلال الدین آشتیانى

ابوالحسن شعرانی

آیت الله سید علی سیستانی

مهدى حائرى یزدى

أبو طالب تجلیل تبریزی

سیّد أبو طالب زنجانی

سیر و سفر

از ویژگی‌های او این بود که در محدوده جغرافیایی ایران و عراق و نیز در دایره کتاب و مدرسه ماندگار نشد و به سیر و سیاحت نیز پرداخت و از این رهگذر تجربه‌های فراوان به دست آورد.

وی پیش از سفر اول به نجف به بخارا رفت و یک سال در آنجا ماند و ضمن آشنایی با مردم و عالمان آن دیار، به تدریس پرداخت و دوبار به مصر سفر کرد. هندوستان و نیز بسیاری از کشورهای اروپا مانند فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان را دید و در این جهانگردی با متفکران و فیلسوفان آن کشور‌ها آشنا شد و بحث‌ها و برخوردهای علمی و فکری داشت.[۱۰]

کتاب اساس التوحید

آشتیانی دارای تألیفات متعددی است که عمدتاً درباره عرفان و فلسفه نوشته شده است. او بر بسیاری از کتب فلسفی نیز تعلیقه نوشته است. ایزوتسو می گوید: حواشی و تعلیقات او دارای نوآوری است و همانند تعلیقه‌های مرسوم نیست.[۱۱] برخی از آثار وی عبارتند از:

اساس التوحید، به زبان فارسی، تهران، ۱۳۳۰ش.

تعلیقه رشیقه علی شرح منظومه السبزواری، به زبان عربی.

حاشیه بر اسفار، به عربی.

حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی.

حاشیه بر المکاسب المحرمهشیخ مرتضی انصاری.

حاشیه بر رسائل شیخ انصاری.

حاشیه بر فصوص فارابی.

حاشیه بر مصباح الانس.[۱۲]

رساله در معراج جسمانی که تحت عنوان معراج نامه چاپ شده است

رساله ای در حقیقت کتاب و میزان؛

رساله در شق‌ القمر؛

تعلیقه بر الاسفار الاربعه ملا صدرای شیرازی.

تعلیقه بر الرسائل شیخ مرتضی انصاری در اصول فقه.

تعلیقه بر الشفاء بو علی سینا.

تعلیقه بر الاشارات و التنبیهات شیخ الرئیس.

تعلیقه بر المتاجر شیخ انصاری؛[۱۳]

رساله فى العلم الاجمالى

رساله فى الطلب و الاراده

قاعده صدور؛

تعلیقه بر الفصوص الحکم تالیف عارف نامدار محیی الدین بن عربى.

تعلیقه بر مصباح الانس قاضی محمدبن حمزه فناری.

شرحى بر مشکلات اشعارخواجه حافظ شیرازی.

ترجمه الاشارات و التنبیهات بو علی سینا. [۱۴]

رساله در المعاد.

رساله در وحده الوجود.

ترجمه الأسفار الأربعه به زبان فارسی، ترجمه کل اسفار است که میرزا سخنان خود را بین پرانتز آورده است.

شرح تحفه الحکیم تالیف شیخ محمّد حسین اصفهانی به زبان فارسی. این کتاب ناتمام است.

شرح فصوص الحکمه حکیم بزرگ فارابی(متوفای ۳۳۹ ق). این کتاب نیز ناتمام است.

تقریرات دروس میرزا محمد حسین نائینی.

تقریرات دروس شیخ ضیاء الدین عراقی .

تقریرات دروس سیّد محمدکاظم یزدی.

تقریرات دروس حاشیه بر بحر الفوائد میرزا ‎محمدحسن آشتیانی؛[۱۵]

پانویس

۱. واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۴

۲. حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۸۳.

۳. واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۴

۴. فیض کاشانی٬ اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص ۱۳ (مقدمه سید جلال الدین آشتیانی)

۵. مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ۱۳۴۶ش، ج۵، ص۲۷۳.

۶. خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.

۷. خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.

۸. خان بابا، مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش٬ ج۶، ص۳۵۹

۹. فیض کاشانی٬ اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۱۴ (پاورقی) نقل با تصرف و توضیح کتب و اسامی افراد

۱۰. خیابانی، علماء معاصرین، ۱۳۶۶ق، ص۲۵۸.

۱۱. آشتیانی، تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری،۱۳۷۳شp۵٬

۱۲. مدرس، ج۵، ص۲۷۳؛ صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء، ۱۳۵۹ش، ص۶۴.

۱۳. واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۱۳۸۲ش٬ ص۴۰۵ (۴ مورد اخیر غیرمطبوع است)

۱۴. جمعی از نویسندگان٬ نقش شیعه در پیشرفت منطق و مکاتب حکمت اسلامی، ص ۴۰۶. (۷ مورد اخیر)

۱۵. طبقات أعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق٬ ج۱۷، ص۴۳۵ (هفت مورد اخیر چاپ نشده است).

منابع

خیابانی تبریزی، ملاعلی، علماءمعاصرین، تهران، مطبعه اسلامیه، ۱۳۶۶ق.

صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفاء متأخّر بر صدرالمتألّهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۹ش.

مدرّس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش.

واعظ خیابانی، میرزا علی، علمای معاصر، به کوشش دکتر عقیقی بخشایشی، قم نوید اسلام، چ٬۱ ۱۳۸۲ش.

مشار، خان بابا، مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى از آغاز چاپ تاکنون، [بى نا] – [بى جا]، چ۱، ۱۳۴۰ش.

آشتیانی،مهدی٬ تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری، اهتمام عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، چ سوم، ۱۳۷۳ش

فیض کاشانى‌، ملا محسن،أصول المعارف،‌ تعلیق تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانى‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامى‌، چاپ سوم، ‌۱۳۷۵ ش‌

جمعی از نویسندگان تحت اشراف آیت الله مکارم شیرازی، نقش شیعه در پیشرفت منطق و مکاتب حکمت اسلامی، قم، امام علی بن ابیطالب(ع)، چ اول، ۱۳۹۷ش

منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی