فریضه قربانی در ادیان

ردنا (ادیان نیوز) – حجت الاسلام محسن عسکری در یادداشتی با عنوان «فریضه قربانی در ادیان» آورده است؛

قربانی در لغت به معنای نزدیک گردیدن و در اصطلاح به معنای آنچه بدان تقرب به خدا جویند. چیزی که در راه خدای تعالی تصدُّق کنند و بدان تقرب جویند به خدای تعالی(لغتنامه دهخدا ذیل کلمه قربان). قربانی به اصطلاح کلی در علم ادیان، گرفتن جان موجود زنده از راه کشتن یا سوزاندن یا دفن کردن یا خوردن به منظور قرب پیدا کردن به خدایان و جلب نظر آنان است. در متون لاتین معادل کلمه ی قربانی کردن کلمه‌ی(sacrifice) آمده است. این کلمه از ریشه لاتین به معنای) مقدس کردن) آمده است و عمدتا آیین ذبح کردن یک حیوان و انتقال همه یا قسمتی از لاشه‌ی آن به مکان مقدس معبد است.

آیا قربانی در ادیان الهی گذشته وجود داشته است؟

خداوند در سوره‌ی حج آیه ۳۴ در مورد قربانی می‌فرماید: «وَلِکُلِّ أُمَّهٍ جَعَلْنَا مَنْسَکًا لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَی مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَهِ الْأَنْعَامِ فَإِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» و (شما تنها امّتی نیستید که تکلیف قربانی دارد، زیرا) ما برای هر امّتی آئینی قرار دادیم، تا هنگام قربانی نام خدا را بر حیواناتی که خداوند روزی آنان کرده ببرند، خدای شما معبود یکتاست، پس فقط تسلیم او باشید، و به بندگان خالص بشارت ده(تفسیر نور – محسن قرائتی). خداوند در این آیه آیین قربانی را یک امر الهی بیان می‌کند و به عمل به آن دستور می‌دهد. با توجه به این آیه کلمه‌ی مَنسَک به معنای عبادت است و چون قربانی کردن هم یک نوع عبادت محسوب می‌شود می‌توان به صراحت بیان داشت که در همه‌ی ادیان گذشته قربانی وجود داشته است.

زرتشت

برای بررسی قربانی و استفاده از گوشت در آیین زرتشت باید به سه دوره توجه می‌شود:

۱. قربانی قبل از زمان زرتشت

۲. قربانی در زمان زرتشت

۳. قربانی بعد از زرتشت

قربانی و خوردن گوشت در دوره قبل از زرتشت به این نحو است که در این دوره ذبح قربانی وجود داشته است. آئین و دین رایج آن زمان مهرپرستی و میترائیسم بوده و به گواهی تاریخ در این کیش قربانی جایز بود. پیروان این کیش به هنگام بهار گاوی را در معبد قربانی می کردند.

در زمان ظهور زرتشت اختلاف بسیار است به نحوی که از حدود ۶۰۰۰ سال تا ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح(ع) را زمان حیات او می‌دانند و این دوره زمان را در بر می‌گیرد. به هرحال زرتشت در هر زمانی که بوده باشد بنا به گفته‌ی گات‌ها هرگونه ذبح و قربانی کردن حیوانات ممنوع بوده است به این دلیل که معتقد بوده است چهارپایانی که غذای انسان را تامین می‌کنند و برای انسان کار می‌کنند باید مورد احترام قرار گیرند.

در هات بیست و نه بند هفت از گات‌ها زرتشت می‌گوید: نفرین تو ای مزدا به کسانی باد که با تعلیمات خود مردم را از کردار نیک منحرف می‌سازند و به کسانی که حیوانات را با فریاد شادمانی قربانی می‌کنند.

بعد از مرگ زرتشت تعالیم وی تحت تأثیر سنن جاری و احتیاجات زندگی و تمایلات مومنین تغییر یافت و ذبح قربانی با مراسم شگفت آوری پا به عرصه نهاد و تا آنجا پیش رفت که زرتشتیان در مراسم و اعیاد خویش از قربانی استفاده می کردند. از این مراسم می‌توان به جشن مهرگان اشاره کرد(به جا مانده از زمان مهرپرستی) که زرتشت با تمام نیرو با آن مخالفت ورزیده بود ولی در فراز و نشیب تاریخ دوباره در بین زرتشتیان متداول شده است. در یشت‌ها که قسمتی از اوستا هستند در مورد قربانی کردن آمده است: از برای هوشنگ پیشدادی در بالای (کوه) هرا صد اسب، هزار گاو ده هزار گوسفند قربانی کرد. «اوستا، یشت‌ها، ترجمه و تحقیق: ابراهیم پورداوود، ص ۲۴۳، آبان‌یشت، کرده‌ی ۶، بند ۲۱». آن گاه اهورا مزدا گفت … از برای او ممالک آریایی باید یک گوسفند بریان کنند. سفید یا سیاه یا رنگ دیگر (اما) یک رنگ (باشد). «اوستا، یشت ها، ترجمه و تحقیق: ابراهیم پورداوود، ص ۳۶۹، تیر یشت، کرده ی ۱۶، بند ۵۸».

در سده‌های اخیر اغلب زرتشتیان ایران در جشن مهرگان گوسفندی را سر می‌بریدند. این نکته را هم باید اضافه کرد که ظاهرا زرتشتیان در جشن بهمنگان از قربانی کردن و خوردن گوشت خودداری می‌کنند. زرتشتیان بهمن(وهومن) را فرشته‌ی مقرب اهورامزدا می‌دانند و در عالم معنوی او را مظهر اندیشه نیک و دانش خداداد می‌دانند. پاسبانی از چهارپایان سودمند در عالم جسمانی به این امشاسپند واگذار شده است و در این روز زرتشتیان در جشن بهمنگان یا بهمنه که در روز بهمن از ماه بهمن واقع می شود از کشتار حیوانات و خوردن گوشت آنها خودداری می کنند. متعصبین آنها این عمل یعنی پرهیز از خوردن گوشت و کشتار گاو و گوسفند و مرغ و… را در همه روزهای ماه بهمن ادامه می دهند. در اینجا لازم به یادآوری است که روزهای وهمن(۱) ماه(۲) گوش(۳) و رام(۴) در نزد زرتشتیان بنام روزهای نَبُر معروفند و هرماه در چهار روز نامبرده، زرتشتیان نَبُر نگاه می دارند یعنی از ذبح حیوانات و مصرف گوشت آنها خودداری می نمایند.

یهودیت

«موسی و هارون گفتند خدای عبرانیان ما را ملاقات کرده است. رخصت ده سه روز در صحرا راه بپیماییم و به یهوه خدایمان قربانی تقدیم کنیم وگرنه مارا به بلا یا شمشیر خواهد زد». (باب پنج از سِفر خروج) و یا در جای دیگر در باب سی و دو سِفر خروج می‌خوانیم «هارون طلاها را از دست ایشان گرفته با قلم شکل داد و صورت گوساله‌ای ریخته شده در آورد. آنگاه ایشان گفتند ای اسرائیل اینها هستند خدایان تو که تو را از سرزمین مصر بیرون آوردند. هارون چون این را دید مذبحی در برابر آن گوساله بنا کرد و و اعلام نمود فردا برای خداوند جشنی خواهد بود. پس قوم برخاستند و قربانی‌های تمام سوز و قربانی‌های رفاقت تقدیم کردند». این مطلب نشان دهنده‌ی اهمیت قربانی برای قوم یهود است تا جایی که یکی از ملحقات عبادتگاه‌هایشان محل اهدای قربانی بوده است. لازم به ذکر است در دین یهود قربانی انواعی دارد و برای کارهای خاص و متنوعی صورت می‌پذیرد که به عنوان نمونه می‌توان به قربانی‌های سوزاندنی، قربانی‌های پیش کشی و جنباندنی، قربانی‌های سلامتی و قربانی‌های خطا و گناه اشاره نمود. (جیمز هاکس مولف و مترجم کتاب قاموس کتاب مقدس)

مسیحیت

در دین مسیح آیین قربانی شکلی عرفانی و نمادین دارد. در میان مسیحیان مظهر قربانی شخص عیسی علیه السلام است. مسیحیان عقیده دارند که با گناه آدم و حوا علیهما السلام که باعث هبوط و اخراجشان از بهشت شد، گناه آنان باقی ماند و توبه‌ی آنها پذیرفته نشد تا اینکه عیسی علیه السلام خود را قربانی کرد و با قربانی شدن موجب بخشیده شدن آدم و حوا و فرزندان آنان شد. دیدگاه مسیحیان در مورد قربانی شدن عیسی علیه السلام به دو دسته است. یکی دیدگاه مسیحیانی است که از نسل یهود بودند، اینها بر این باور بودند که مسیح با قربانی کردن خود، گناهانشان را خرید و یهود را از اسارت رومیان نجات داد. دیدگاه دوم مربوط به مسیحیان غیر یهودی است که به باور آن‌ها قربانی شدن مسیح نوعی بازخرید عرفانی از گناهان همه‌ی انسان‌ها است. در هر صورت قربانی یک بخش جدا نشدنی از مسیحیت است چه اینکه قربانی شدن مسیح را براساس بازخرید گناهان قوم یهود و نجات از دست رومیان بدانیم و چه به صورت عرفانی از آن یاد کنیم. در کتاب مقدس مسیحیان در انجیل متی باب ۵ می‌خوانیم «پس اگر هنگام تقدیم هدیه‌ات بر مذبح به یادآوری که برادرت از تو چیزی به دل دارد هدیه‌ات را بر مذبح واگذار و نخست برو و با برادر خود آشتی کن و سپس بیا و هدیه‌ات را تقدیم نما».

قربانی در اسلام

قربانی در اسلام با پذیرش هدیه هابیل و رد شدن قربانی قابیل و سپس کشته شدن هابیل به دست برادرش این داستان بیان شده و ماجرای این دو برادر در قرآن کریم ذکر شده است. خداوند در سوره مائده در باره ی آن دو اینچنین می‌فرماید «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» همچنین در ماجرای رؤیای صادقه‌ای که حضرت ابراهیم علیه السلام دید که فرزندش را به قربانگاه می‌برد و تیغ بر گلویش می‌نهد و او را قربانی می‌کند می‌فرماید «فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِیمٍ فلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرِینَ فَلَمّا أَسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ وَ فَدَیْناهُ بِذِبْح عَظِیمٍ» ما او را به نوجوانی بردبار و صبور بشارت دادیم. هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم، نظر تو چیست»؟ گفت: «پدرم! هر چه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت. هنگامی که هر دو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را بر خاک نهاد، او را ندا دادیم که: «ای ابراهیم! آن رؤیا را تحقق بخشیدی»! ما این گونه نیکوکاران را جزا می دهیم. این مسلماً همان امتحان آشکار است! ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم. (آیات ۱۰۰ تا ۱۰۷ سوره صافات) شیعیان معتقدند که حضرت اسماعیل(ع) ذبیح بوده است و برخی از اهل سنت هم بر همین اعتقاد هستند ولی عده‌ای دیگر از اهل سنت و همچنین یهودیان معتقدند که منظور از ذبیح، فرزند دیگر حضرت ابراهیم(ع) یعنی حضرت اسحاق(ع) است. در هرصورت آیین قربانی در میان مسلمین در مناسک حج به صورت یکی از اوامر الهی و شریعت محسوب می‌شود و هرساله در موسم حج، مسلمین در سرزمین منی قربانی می‌کنند. قربانی در اسلام به دو گونه است: واجب و مستحب. واجب مانند قربانی عید قربان(اضحیه) که توسط حاجی‌ها در مکه و در سرزمین منی انجام می‌گیرد و قربانی کفاره که بر فرد واجب می‌شود و یا قربانی نذر و قسم که بر عهده‌ی فرد است. همچنین قربانی مستحب هم مثل عقیقه کردن برای نوزاد است که برای سلامتی نوزاد تازه متولد شده انجام می‌پذیرد. نکته‌ی قابل توجه این است که خداوند در قرآن در سوره‌ی حج آیه ۳۷ در مورد اهدای قربانی می‌فرماید «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی‌ مِنْکُمْ» یعنی چیزی از گوشت و خون این قربانی‌ها به خداوند نمی‌رسد بلکه هدف از قربانی کسب تقوای شماست و تقوای شماست که به خدا می‌رسد.

سخن پایانی
با آنچه آمد به نظر می رسد که قربانی در دین اسلام خردمندانه ترین و مقتصدترین آئین در میان تمام ادیان است. به این دلیل که اولا: قربانی که در مراسم حج انجام می‌شود یادآور از خودگذشتگی و جانفشانی حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهما السلام در راه خداوند است و ثانیا در اسلام تاکیدات مکرر شده که قربانی چه به نحو واجب و چه به صورت مستحب در میان نیازمندان و افراد کم برخوردار جامعه تقسیم شود. با توجه به این عمل، کسی که حیوانی را ذبح و قربانی می‌کند علاوه بر تقرب جستن به خداوند تعالی، با تقسیم قربانی میان نیازمندان آنها را مورد تفقد و مهربانی خود قرار می‌دهد که این مسئله در مقایسه با سوزاندن حیوان و رها کردن آن در صحرا که اسراف آشکار در منابع غذایی است بسیار سودمندانه و خردمندانه است.